Polska populacja kraski na skraju wymarcia
Kraska należy do najbarwniejszych ptaków, jakie można spotkać w Polsce. Jej niezwykle kolorowe upierzenie kojarzy się raczej z egzotycznymi krajami o gorącym klimacie. Rzeczywiście kraska jest wyjątkiem wśród przedstawicieli rodzaju Coracias, będąc jedynym w tej grupie gatunkiem, który swoim areałem obejmuje również rejony o klimacie umiarkowanym, podczas gdy zasięgi pozostałych gatunków nie wykraczają poza tropikalne części Afryki i Azji. Najbardziej na północ wysunięte fragmenty areału lęgowego kraski znajdują się w europejskiej części Rosji, w rejonie Jez. Ładoga, Polska natomiast leży na północno-zachodnim skraju zasięgu europejskiej populacji gatunku.
Jeszcze niewiele ponad 100 lat temu kraska gnieździła się w całej niżowej części Polski, będąc gatunkiem rozpowszechnionym i dość licznym. Pierwsze oznaki spadku liczebności odnotowano w pierwszej połowie XX wieku. Już w latach 30. gatunek był rzadki na Pomorzu. Załamanie polskiej populacji kraski nastąpiło po drugiej wojnie światowej. W latach 60. rozmieszczenie gatunku w Polsce miało charakter wyspowy, zwłaszcza w zachodniej i północnej części kraju. Do połowy ostatniej dekady XX wieku kraska całkowicie wycofała się z Ziemi Lubuskiej, Śląska, Wielkopolski i Pomorza. Liczebność w całym kraju w pierwszej połowie lat 80. oceniano jeszcze na ok. 560 par lęgowych, podczas gdy dekadę później gniazdowało już tylko 160-200 par. W końcu XX wieku kraska gniazdowała na Kurpiach (najliczniejsze skupienie stanowisk, z 44-51 parami lęgowymi w 1998 roku), w południowej części Mazur, na Podlasiu, na Lubelszczyźnie, na Podkarpaciu oraz w Puszczach: Pilickiej, Kozienickiej i Białej. W 2006 roku całą polską populację szacowano na 60-75 par.
Fot. Łukasz Bożycki
W roku 2010 rozpoczęto liczenia w ramach dedykowanego programu Monitoringu Ptaków Polski - Monitoringu Kraski. W pierwszym sezonie stwierdzono 47 par, w tym 29 par w kategorii gniazdowania pewnego oraz 18 par w kategorii gniazdowania prawdopodobnego. Dodatkowo w 9 miejscach obserwowano pojedyncze osobniki. Ptaki gniazdowały w trzech rejonach: na Podkarpaciu, Kurpiach oraz Podlasiu.
Od wielu lat krajowe instytucje i organizacje zajmujące się ochroną przyrody próbują wspomóc polską populację kraski. Pierwsze projekty ochroniarskie były realizowane pod koniec XX wieku. Od 2010 roku gatunek jest w naszym kraju przedmiotem intensywnych działań ochronnych, obejmujących wieszanie budek lęgowych, stawianie czatowni, dokarmianie ptaków na lęgowiskach czy współpracę z siecią wolontariuszy – opiekunów czynnych stanowisk. Opracowane zostały wytyczne planistyczne dla samorządów i instytucji państwowych, dotyczące zachowania odpowiednich siedlisk w areale lęgowym gatunku, a także projekt krajowego planu ochrony gatunku. Pomimo tych starań, populacja kraski w ostatnich 10 latach notowała stały spadek, w wyniku którego obecnie gatunek ten jest jednym z najrzadszych w Polsce. W roku 2021 gniazdowanie pewne stwierdzono na 11 stanowiskach, na 4 - gniazdowanie prawdopodobne, a na 8 – gniazdowanie możliwe. Najgorsze dotychczas wyniki przyniósł jednak monitoring w roku 2022. Stwierdzono zaledwie 8 par w kategorii C (gniazdowanie pewne) oraz 2 pary w kategorii B (gniazdowanie prawdopodobne). Aż na 14 stanowiskach obserwowano tylko pojedyncze osobniki.
Ptaki znikały głównie z tych stanowisk, na których rok wcześniej obserwowano pojedyncze ptaki lub pary bez sukcesu. Zupełnie zanikła populacja podlaska, gdzie ostatni lęg odnotowano w 2012 roku. Szybko postępował zanik populacji podkarpackiej. Od 2017 roku kraska gniazduje tam tylko na jednym stanowisku. Wszystkie pozostałe pary gniazdują na Równinie Kurpiowskiej. Wraz ze spadkiem liczebności zmniejszyło się również rozpowszechnienie. Obszar występowania gatunku w Polsce to zaledwie 500 km², a więc mniej niż przykładowo obszar administracyjny Warszawy (517 km²).
Fot. Łukasz Bożycki
Zanik kraski w Polsce jest konsekwencją wielu czynników, z których najważniejszymi są: wzrost śmiertelności (np. wskutek nielegalnych polowań, kolizji, zatruć), spadek przeżywalności na trasach migracji i zimowiskach, straty w lęgach (np. niepokojenie ptaków przy gniazdach, drapieżnictwo) oraz spadek sukcesu reprodukcyjnego. Ostatni czynnik związany jest ze zmianami zachodzącymi w rolnictwie, które powodują utratę optymalnych siedlisk z uwagi na zarastanie łąk i pastwisk, zabudowę, wycinanie śródpolnych drzew itp., a także znaczące zubożenie bazy pokarmowej (dużych owadów) wywołane postępującą chemizacją. Wszystkie te negatywne czynniki są dodatkowo potęgowane tym, że kraski występują u nas na skraju swojego zasięgu, co powoduje izolację przestrzenną populacji. W przypadku kumulacji nieszczęść (niekorzystna pogoda na zimowiskach, przelot nad niebezpiecznym obszarem w trakcie polowań, niekorzystna pogoda na lęgowisku), łatwo o utratę całych populacji, co w okresie prowadzenia monitoringu spotkało kraski na Podkarpaciu (w roku 2010 gniazdowało na tym obszarze 19 par, obecnie już tylko jedna). Spośród wymienionych wyżej czynników powodujących wymieranie gatunku kluczowe wydaje się być powstrzymanie zmian siedliskowych. Obserwacje z niektórych europejskich krajów (np. z Węgier) wskazują, że modyfikacje krajobrazu na lęgowiskach w kierunku odpowiedniego zróżnicowania jego struktury mogą zatrzymać proces wymierania, a nawet spowodować odbudowę populacji kraski.