Od publikacji poprzedniego wpisu minęły już dwa tygodnie. Cóż to były za dwa tygodnie! Pełne Waszego wsparcia, pozytywnej energii i szukania rozwiązań. Jedne z najbardziej pracowitych dwóch tygodni w naszym życiu. Setki maili i telefonów naprawdę potrafią dać motywację! Dziękuję i dziękujemy. Wiele się zmieniło, mamy miliony nowych pomysłów. Trzeba działać!
Poprzedni artykuł był swoistym wołaniem o pomoc, stąd zarówno jego treść, jak i forma dalekie były od dyplomatycznych. Tonący człowiek nie interesuje się makijażem, mając w tym momencie trochę inne priorytety. Jednak ze względów historycznych pozostawiam go pod tym adresem.

Zamysłem tej publikacji jest przedstawienie wspaniałego świata tradycyjnych odmian pomidorów oraz wszystkich korzyści: ekonomicznych, społecznych, gospodarczych i środowiskowych - płynących z ich uprawiania oraz dowolności obrotu ich materiałem nasiennym oraz sadzonkami pomiędzy podmiotami amatorskimi. Z racji doświadczenia w sposób rzeczowy mogę się wypowiadać jedynie w zakresie pomidorów i papryk, stąd o nich głównie będzie ten artykuł. Jestem jednak otwarty na propozycje ekspertów z innych dziedzin nasiennictwa, którzy chcieli by publikację tę rozwinąć wspólnie ze mną pokrywając inne dziedziny, których również dotyka obecna Ustawa o nasiennictwie (19 stycznia 2021 Dz. U. 129). Na sam koniec zaprezentuję w formie zbiorczej listę Państw członkowskich Unii Europejskiej oraz regulacje w nich obowiązujące oraz wstępną propozycję do prawidłowego umocowania prawnego odmian tradycyjnych.

Pomidory (lac. Solanum Lycopersicum) to rośliny sprowadzone do Europy przez Hiszpanów około 1500 roku z Ameryki południowej. Wcześniej na naszym kontynencie nieznana roślina miała duże trudności ze znalezieniem odważnych do zjedzenia jej owoców. Z racji swojej przynależności do rodziny psiankowatych owoce traktowano były jako trujące, co dodatkowo niejako potwierdzał nieprzyjemny zapach liści. Do Polski pomidory trafiły dzięki Królowej Bonie, która w XVI w. sprowadziła te rośliny w celach ozdobnych z Włoch. Pomidory w Polsce przyjęły nazwę pomme d`or czyli "złote jabłko”, od koloru owocu. Dopiero z biegiem czasu, najpierw jako przeciery i koncentraty pomidory powoli znajdowały sobie własną drogę na stoły. Same owoce w formie nieprzetworzonej zaczęto wykorzystywać w kuchni m.in. hiszpańskiej, portugalskiej czy włoskiej dopiero w XIX wieku. W Polsce rozpoczęto uprawy pomidorów do celów konsumpcyjnych dopiero w czasie I Wojny Światowej, co tłumaczy brak wcześniejszych wzmianek o nich w książkach kucharskich.

Obecnie handel owocami pomidorów to przemysł produkujący rocznie w skali świata 79.52 miliona (2022) ton z perspektywą wzrostu do roku 2028 do poziomu 99.46 miliona ton owoców. To również olbrzymi rynek nasion odmian przeznaczonych do przetwórstwa. Wszystkie odmiany przeznaczone dla profesjonalnych odbiorców wymagają spełniania norm jakościowych zarówno co do ich czystości jak i specyfikacji samych roślin oraz owoców. Niebagatelne znaczenie ma bezpieczeństwo fitosanitarne, gdyż w erze globalizacji bardzo łatwe jest przenoszenie agrofagów pomiędzy kontynentami, co z kolei może bezpośrednio wpłynąć na wolumen produkcji.

Niejako na drugim biegunie znajdują się odmiany tradycyjne pomidorów i papryk, czyli takie, do których prawa nigdy nie zostały zastrzeżone lub też wygasły. Są to odmiany o pełnym spektrum cech dotyczących pokroju roślin, okresu wegetacji oraz uzyskiwanych owoców. Często przekazywane z pokolenia na pokolenie i uprawiane lokalnie przez najmniejsze podmioty: małe gospodarstwa rolne, ogrodników i działkowców. Owoce tych odmian mają zupełnie inne zastosowania oraz parametry niż odmian przemysłowych. Klienci oczekują wyższych walorów smakowych, estetycznych oraz konsumpcyjnych, podczas gdy dla odmian profesjonalnych preferowanymi cechami są: wyrównane plonowanie, walory przetwórcze, wytrzymałość w transporcie oraz trwałość ekspozycyjna. Stąd też dużo większe znaczenie w lokalnych rynkach znajdują odmiany tradycyjne.

Jednym z problemów z jakimi borykają się najmniejsze gospodarstwa rolne skoncentrowane na uprawach świeżych warzyw, jest okresowość dochodów ściśle związana z porami roku. Przychody takich podmiotów zamykają się w okresie od wiosny do jesieni, pozostałe miesiące wymagają kredytowania lub znajdowania dodatkowej pracy poza gospodarstwami rolnymi w celu utrzymania płynności finansowej. Zwłaszcza teraz, przy znacznych wzrostach cen opału coraz więcej rolników decyduje się na skrócenie okresu grzewczego lub nawet rezygnację z upraw wymagających dodatkowego ogrzewania. W dalszej perspektywie prowadząc do rezygnacji z uprawy ziemi na rzecz pracy w miastach. Według danych GUS w Polsce na chwilę obecną jest ok. 1,3mln gospodarstw rolnych (dane z 2020 r.) o średniej powierzchni 11,32ha. Pomiędzy 2010 a 2022 zniknęło 13% z nich. Jedną z odpowiedzi jest Rolniczy Handel Detaliczny, ułatwiający m.in. handel przetworami, jednak każda forma wydłużenia czasu uzyskiwania dochodów i poprawy sytuacji ekonomicznej jest na wagę złota.

Z odpowiedzią przychodzą tradycyjne odmiany pomidorów. Jak wcześniej wspomnieliśmy odmiany te mają zupełnie inne cechy od odmian przeznaczonych na rynek profesjonalny. Jedną z najważniejszych jest powtarzalność cech rodziców. Rolnik może samemu pobierać nasiona i używać ich w kolejnym sezonie, bez naruszania interesów firm nasiennych. Może również sprzedawać nasiona i sadzonki odmian tradycyjnych uzyskując dodatkowe źródło dochodów w okresie, gdy gospodarstwo nie ma innych źródeł wpływów. Oznacza to uniezależnienie małych gospodarstw od materiału siewnego oferowanego komercyjnie, co nie tylko zmniejsza koszty produkcji, ale pozwala na wybranie najlepszych odmian dla konkretnego rynku lokalnego. To pozwala na utrzymanie bardzo szerokiej bioróżnorodności, która z kolei jest bardzo ważna dla bezpieczeństwa fitosanitarnego. Klienci małych gospodarstw rolnych kupujący świeże warzywa mają zupełnie inne oczekiwania od przetwórni, stąd rolnicy (jak również działkowcy, na własne potrzeby) by zaspokoić popyt szukają odmian tradycyjnych w Internecie.

Jednym z nielicznych elementów wspólnych dla odmian profesjonalnych i tradycyjnych jest wrażliwość na choroby. Jeżeli w Polsce nie będą dostępne odmiany tradycyjne, wtedy trafią one do naszego kraju za pośrednictwem prywatnego importu. Dzięki globalizacji nasiona te będą pochodziły z całego świata, bez żadnego nadzoru fitosanitarnego stanowiąc bezpośrednie zagrożenie dla wszystkich roślin pomidora.

Warto również wspomnieć o wpływie jakie mogą mieć tradycyjne odmiany na zapewnienie bezpieczeństwa żywnościowego, które jest głównym celem Wspólnej Polityki Rolnej, na realizację którego przeznaczane jest około 1/3 unijnego budżetu. Uniezależnienie najmniejszych gospodarstw pod względem nasiennym pozwoli im zachować samowystarczalność i kontynuować produkcję żywności niezależnie od sytuacji geopolitycznej wpisując się idealnie do strategii zrównoważonego rozwoju wsi, rolnictwa i rybactwa 2030.

Odpowiedzią na te wszystkie problemy jest prawidłowe umocowanie prawne odmian tradycyjnych, gdyż:

• ma istotny wpływ na zwiększenie bezpieczeństwa żywnościowego, które jest głównym celem Wspólnej Polityki Rolnej
• zmniejszy import niebezpiecznego fitosanitarnie materiału siewnego będącego potencjalnym źródłem licznych agrofagów
• małe gospodarstwa rolne uzyskają dodatkowe źródło dochodów zatrzymując wyludnianie polskiej wsi
• zmniejszy się szara strefa handlu i wymiany nasion odmianami tradycyjnymi
• zwiększy się bioróżnorodność poprzez zachowanie większej liczby odmian
• polscy rolnicy zyskają takie same prawa jak rolnicy z Belgii, Danii, Estonii (od 01.01.2023), Francji czy Łotwy

Z każdym kolejnym rokiem kolejne państwa członkowskie Unii Europejskiej otwierają się na odmiany tradycyjne. Od dłuższego czasu trwają prace w Parlamencie Europejskim nad znowelizowaną ustawą nasienną, przyszły rok będzie w tym względzie przełomowy. Nowa ustawa powstaje w duchu przyjętej deklaracji Organizacji Narodów Zjednoczonych „O prawach chłopów i innych osób pracujących w obszarach wiejskich” (A/C.3/73/L.30), która zabezpiecza prawa chłopów do pozyskiwania i obrotu materiałem nasiennym (Artykuł 19), przy czym nie jest to jeszcze prawo, ale wskazuje kierunek jego rozwoju.

Z prośbą o komentarz dotyczący tematu obrotu materiałem siewnym odmian tradycyjnych zwróciłem się do ambasad i ministerstw rolnictwa każdego z państw członkowskich Unii Europejskiej. Poniżej znajduje się alfabetyczna listwa państw dopuszczających do obrotu taki materiał wraz z informacjami o przyjętych rozwiązaniach prawnych:

1. Belgia. Wymiana i handel małymi ilościami nasion oraz sadzonkami odmian nie zarejestrowanych w żadnym katalogu jest dopuszczalny gdy jest bezpośredni pomiędzy podmiotami nieprofesjonalnymi a odbiorcą końcowym i jest traktowany jako przekazywanie materiału do testów lub prób polowych. Wprowadzone rozporządzeniem Ministra.
2. Dania. Pełna wolność obrotu i handlu, prawo reguluje jedynie odmiany profesjonalne.
3. Estonia. Zmiany deregulujące od 01.01.2023
4. Francja. Wymiana i handel nasionami odmian tradycyjnych jest dopuszczalny tylko pod warunkiem zachowania bezpośredniości pomiędzy stronami, jednocześnie urząd nadzorujący informuje o braku nadzoru nad odmianami tego typu – odmienność, wyrównanie i trwałość nie są gwarantowane. Osobna ustawa: 2020-699 z 10 czerwca 2020.
5. Łotwa. W 2013 r. zmieniono „Ustawę o nasiennictwie i obrocie nasionami” dodając definicję odmiany kolekcjonerskiej. Podmioty wprowadzające do obrotu materiał siewny wymagają rejestracji, nadzoru fitosanitarnego oraz raz w roku składają w odpowiednim urzędzie listę nazw odmian wprowadzanych do sprzedaży. Nasiona pakowane są w małe opakowania z opisami: „Odmiana kolekcjonerska” oraz „Jakość nasion nie zweryfikowana przez oficjalne laboratorium”. Osobna ustawa (https://likumi.lv/ta/en/en/id/16697-seed-and-variety-circulation-law)

Warto również spojrzeć na statystki rejestracji odmian pomidorów w oficjalnych bazach, w Polsce zarejestrowanych na tę chwilę jest 114 odmian pomidorów i nieco ponad 60 odmian papryk. Stanowi to tylko 1% odmian zarejestrowanych w bazach UE: ponad 10.000 odmian pomidorów i 6555 odmian papryk. Dzięki umożliwieniu rozwoju najmniejszych z gospodarstw poprzez uregulowanie prawne i możliwość handlu odmianami tradycyjnymi, z czasem, wyłonią się również w Polsce nowe firmy rejestrujące nowe profesjonalne odmiany pomidorów. Mamy szansę z roli konsumentów i odbiorców zachodnich korporacji i wielkich firm nasiennych stać się kiedyś równoprawnym partnerem.

Analizując warunki prawne wypracowane przez inne kraje Wspólnoty, optymalne warunki do umocowania prawnego odmian tradycyjnych, jednocześnie zabezpieczające odmiany profesjonalne oraz zapewniające bezpieczeństwo fitosanitarne to:

• dodanie definicji odmiany tradycyjnej nie wymagającej wpisu do oficjalnego rejestru jako: „odmiany nie zarejestrowanej w żadnym katalogu lub usuniętej z niego dwa lub więcej lat temu.”
• kontrola fitosanitarna roślin matecznych raz w roku przeprowadzana przez WIORiN w akredytowanych laboratoriach
• wystawianie paszportów dla materiału siewnego i nasadzeniowego odmian tradycyjnych
• wyłącznie sprzedaż bezpośrednia do odbiorcy nieprofesjonalnego (albo z gospodarstwa, albo za pośrednictwem własnej strony internetowej)