Szantaż, groźby i miliardy euro w tle. Tak wygląda lobbing firm farmaceutycznych w Europie. Śledztwo dziennikarskie

Po drugiej stronie słuchawki był rzecznik firmy Janssen, założonego w Belgii farmaceutycznego ramienia Johnson & Johnson (J&J), które opracowało jednodawkową szczepionkę na COVID-19. Według doradcy rzecznik ostrzegł ich, że jeśli Belgia poprze radykalną propozycję Indii i RPA na forum Światowej Organizacji Handlu, to Janssen może ponownie przemyśleć swoje ogromne, warte miliardy dolarów inwestycje w Belgii.

Propozycja, która wywołała ten strach, znana jako odstępstwo TRIPS (porozumienie zawarte w 1994 r. przez kraje Światowej Organizacji Handlu, dotyczące prawa własności intelektualnej), pozwoliłaby na odstąpienie od niektórych praw własności intelektualnej dla produktów na COVID-19 w czasie pandemii. Ambicją było danie firmom chcącym produkować szczepionki i terapie "całkowitej swobody działania", wyjaśnił jeden z urzędników z kraju, który współsponsorował propozycję.

Jednak Big Pharma twierdziła, że zwolnienie z obowiązku posiadania szczepionek zagroziłoby inwestycjom i innowacjom. Bogate kraje — zwłaszcza członkowie UE i Wielka Brytania — sprzeciwiały się temu, argumentując, że nie zniwelowałoby to ogromnych różnic w dostępności szczepionek między krajami bogatymi i biednymi.

POLITICO i Biuro Dziennikarstwa Śledczego ujawniają, jak ta propozycja była hamowana i osłabiana przez negocjatorów, aż w końcu została podpisana przez zdesperowane rządy, aby uratować upadający projekt. Dzięki wywiadom z dyplomatami, urzędnikami, lobbystami i aktywistami, a także analizie spotkań i wewnętrznych dokumentów, POLITICO i Biuro mogą ujawnić kluczowych graczy stojących za upadkiem odstępstwa TRIPS.

Big Pharma wykorzystała swój rozległy lobbing i wpływy, aby spróbować zmiażdżyć propozycję, która zagrażała samym założeniom branży. Najwyższe kierownictwo branży miało bezpośredni dostęp do wysokich urzędników w UE, która od samego początku była przeciwna tej propozycji i zachęcała potencjalnie zbuntowane kraje członkowskie, w tym Włochy i Francję, do podporządkowania się. Stany Zjednoczone, po dramatycznej, późnej interwencji na rzecz odstępstwa od szczepionek — osiem miesięcy po tym, jak propozycja została złożona — nie podjęły działań, gdy administracja Bidena znalazła się pod presją przemysłu i Kongresu, jak donosi serwis The Intercept.

Kiedy w końcu osiągnięto kompromis, jego wartość została zakwestionowana. Rezultat — niewielka zmiana w jednym aspekcie praw własności intelektualnej — został odrzucony jako "bezużyteczny" przez jednego z genewskich dyplomatów. Kompromis był daleki od lśniącego przykładu globalnej solidarności, o której tak chętnie mówiła Światowa Organizacja Hanldu (WTO).

Victor do Prado, który do początku tego roku był jednym z najwyższych urzędników w WTO, powiedział, że trudno jest powiedzieć, czy odstępstwo od praw własności intelektualnej zwiększyłoby produkcję, ale nazywa reakcję na propozycję symptomatyczną dla "jednostronnej, nacjonalistycznej odpowiedzi" na COVID-19.

— To jest globalny problem. Potrzeba globalnego rozwiązania, a globalne rozwiązanie wymaga współpracy — powiedział. — Odstępstwo mogło pomóc tej współpracy — dodał.

Odbierz telefon

Doradcom rządowym nie są obce telefony i e-maile od lobbystów. Belgijski doradca pracował z premierem tego kraju, Alexandrem De Croo, i odbierał wiele telefonów od przedstawicieli Big Pharmy podczas pandemii koronawirusa. Chętnie wyjaśniali, dlaczego uważają, że zwolnienie od praw własności intelektualnej wpłynie na inwestycje ich firm w badania i rozwój. Ale rozmowa z Janssenem się wyróżnia.

Podobnie jak inne duże firmy farmaceutyczne, J&J sprzeciwiło się zwolnieniu, ostrzegając publicznie, że otwarcie produkcji szczepionek dla "niedoświadczonych producentów" może podważyć bezpieczeństwo konsumentów.

Belgia, która jest europejskim centrum przemysłu farmaceutycznego, również już wcześniej sprzeciwiała się zwolnieniu. Wydaje się jednak, że Janssen obawiał się, że stanowisko tego kraju może ulec zmianie, prawdopodobnie po tym, jak niektórzy belgijscy politycy okazali się otwarci na propozycję.

Wkrótce po tym, jak belgijska minister współpracy rozwojowej, Meryame Kitir, pojawiła się w telewizji, aby poprzeć zniesienie ochrony własności intelektualnej szczepionek pod koniec kwietnia 2021 r., doradca otrzymał telefon od rzecznika ds. publicznych firmy Janssen.

— Powiedzieli: « Jeśli Belgia to popiera, centrala [J&J] w New Jersey będzie wzburzona i mogą rozważyć przegląd budżetu [na badania i rozwój]» — powiedział doradca. Janssen nazywa siebie największym prywatnym inwestorem w badania i rozwój w kraju, zainwestowawszy tam 1,54 mld euro w 2019 r.

Dziewięć dni po wystąpieniu Kitir w telewizji, administracja Bidena dokonała szokującego zwrotu, ogłaszając, że poprze zwolnienie ograniczone do szczepionek COVID-19. Premier Belgii zareagował zwołaniem posiedzenia gabinetu, na którym dał do zrozumienia, że kraj nie pójdzie w jego ślady.

Doradca nalegał, że rozmowa z lobbystą Janssena nie zmieniła stanowiska Belgii i że takie rozmowy "przeprowadza każdy lobbysta". Belgia uważała, że zwolnienie mogło zwiększyć produkcję szczepionek o niewielką kwotę — nie więcej niż 10 proc. — ale że nie było to warte zakłócenia krajowego przemysłu farmaceutycznego, w tym badań i rozwoju na uniwersytetach.

• Jak Bill Gates i jego partnerzy kontrolowali reakcję świata na pandemię COVID-19. Śledztwo dziennikarskie

— W żadnym momencie rząd belgijski nie podjął żadnej decyzji ani nie został zmuszony do podjęcia decyzji w sprawie produkcji szczepionek COVID-19 pod presją przemysłu farmaceutycznego, związanego z patentami lub jakimkolwiek innym aspektem tej kwestii — podało biuro De Croo.

J&J zaprzeczyło, że taka rozmowa miała miejsce i powiedziało, że nie reprezentuje ona stanowiska firmy. Firma wyraziła jednak zaniepokojenie rosnącym wykorzystaniem licencji przymusowych — gdzie rząd pozwala firmie innej niż posiadacz patentu na wytwarzanie produktu — "szczególnie w celu faworyzowania przemysłu krajowego."

Doradca scharakteryzował rzecznika jako zajmującego niskie stanowisko w J&J i powiedział, że wzięli rozmowę z przymróżeniem oka. — Czy to jest wypowiedziane przez centralę w New Jersey? Nie sądzę. Czy to jest tylko tani sposób, aby szybko wytłumaczyć swój punkt widzenia? Tak, prawdopodobnie.

W końcu stali się tak "zmęczeni" otrzymywaniem telefonów lobbingowych od firm farmaceutycznych na temat zwolnienia, że po prostu przestali odbierać. — Za każdym razem, gdy ponownie poruszali temat własności intelektualnej, mówiłem: «Słuchaj, podjęliśmy decyzję. Takie było stanowisko od samego początku. Nie widzę, żeby jakaś większa rzecz to zmieniła» — powiedział doradca. — Cała dyskusja o własności intelektualnej ciągnęła się tak długo, że w końcu zawsze po prostu ignorowałem ich telefony.

Pod presją

Powyższa relacja odbija się echem wśród innych osób na całym świecie. Indonezyjski urzędnik powiedział POLITICO i Biuru, że w 2020 r., kiedy kraj prowadził rozmowy z inną firmą farmaceutyczną na temat leku na COVID-19, firma naciskała na Indonezję w sprawie jej pozycji zrzeczenia się. Urzędnik powiedział, że "kijem" były zmniejszone inwestycje.

Ta presja opóźniła decyzję Indonezji o współsponsorowaniu odstępstwa, powiedzieli. Zrobiła to dopiero w maju 2021 r., po tym jak grupy społeczeństwa obywatelskiego i indonezyjskie firmy farmaceutyczne namawiały rząd do poparcia.

Czasami przemysł nie musiał nawet wydawać takich gróźb. Wielu urzędników z krajów, które nie otrzymały bezpośrednich nacisków ze strony firm farmaceutycznych, nadal mówiło, że ich kraje decydowały o swoich stanowiskach w sprawie zwolnienia z własności intelektualnych z myślą o Big Pharmie.

Na przykład kolumbijscy urzędnicy w Genewie zostali poinformowani przez swój rząd o wstrzymaniu poparcia dla zwolnienia, aby uniknąć zakłócenia negocjacji w sprawie szczepionek z Pfizerem i innymi firmami — jak twierdzą dwie osoby znające przebieg negocjacji.

Szczepionki "jak czyste złoto"

Kiedy szczepionki przeciw COVID-19 po raz pierwszy pojawiły się pod koniec 2020 r., były "jak czyste złoto", powiedział jeden z nich. Ale kraje o niskich i średnich dochodach, takie jak Kolumbia, miały niewielką siłę nacisku, co oznaczało, że negocjacje były jednostronne. (Na początku 2021 r. Biuro doniosło, że niektóre kraje Ameryki Łacińskiej były trzymane przez Pfizera jako okup — producent szczepionek prosił rządy o wystawienie suwerennych aktywów jako gwarancji przed przyszłymi sprawami sądowymi).

Jedna z osób powiedziała, że z powodu tych trwających negocjacji, Kolumbia wstrzymała poparcie dla zwolnienia. — Nie chcieliśmy hałasu związanego z posiadaniem zwolnienia, kiedy zawieraliśmy [te umowy].

Kolumbia rozpoczęła dystrybucję szczepionek w lutym 2021 r. Grupy społeczeństwa obywatelskiego zwiększyły presję na rząd, aby wspierać zwolnienie — a obrót o 180 stopni Bidena w maju podniósł stawkę. Kolumbia oficjalnie zaczęła wspierać zwolnienie w grudniu 2021 r. — Zdaliśmy sobie sprawę, że nie ma sensu, abyśmy nadal mieli bardzo konserwatywne podejście — powiedzieli.

Rzecznik kolumbijskiego rządu powiedział, że poinstruował on swoich przedstawicieli w WTO w Genewie, aby poparli stanowisko krajów rozwijających się w sprawie zwolnienia z TRIPS.

Meksyk również miał jedno oko na Big Pharmę. Nie poparł zwolnienia, ponieważ uważał, że obowiązkowe licencje i dobrowolne umowy między firmami farmaceutycznymi a producentami zewnętrznymi byłyby lepszym rozwiązaniem. Ale wiedział również, że poparcie zwolnienia może zaszkodzić inwestycjom, powiedział meksykański urzędnik POLITICO i Bureau.

— Meksyk ma dobrą ochronę własności intelektualnej — powiedział. — To naprawdę pomaga w inwestycjach w kraju... Więc dlatego byliśmy 'na nie' [co do zwolnienia].

Według urzędnika, ochrona własności intelektualnej jest "dobrą zachętą" dla przemysłu farmaceutycznego do dzielenia się swoją wiedzą. — Myślę, że to trochę zdrowy rozsądek. Nie zamierzasz inwestować w kraju, jeśli nie mogą cię chronić — powiedział.

Rozmowy z lobby

We wczesnych miesiącach pandemii, możliwe niedobory produktów wspomagających walkę przeciwko COVID-19 — sprzętu ochronnego, potencjalnego leczenia i ewentualnych szczepionek — były głównym zmartwieniem urzędników służby zdrowia na całym świecie. W Brukseli urzędnicy Komisji Europejskiej — w tym komisarz ds. zdrowia Stella Kyriakides i komisarz ds. rynku wewnętrznego Thierry Breton — uczestniczyli w 12 spotkaniach na ten temat z Europejską Federacją Przemysłu Farmaceutycznego (EFPIA), grupą lobbingową.

Jednak dopiero w październiku radykalna propozycja odstąpienia od aspektów Porozumienia w Sprawie Handlowych Aspektów Praw Własności Intelektualnej (TRIPS), została po raz pierwszy przedstawiona na forum WTO w Szwajcarii przez Indie i RPA.

• Gwałtowny wzrost zakażeń koronawirusem w Chinach. Najwyższy bilans od pół roku

Jednak przemysł farmaceutyczny już wcześniej działał na rzecz ochrony praw własności intelektualnej. Na kilka dni przed zgłoszeniem TRIPS, EFPIA spotkała się z członkiem gabinetu przewodniczącej Komisji Europejskiej, aby omówić strategię farmaceutyczną UE i podejście do własności intelektualnej w farmacji.

Następnie, cztery dni po przedłożeniu propozycji, EFPIA ponownie spotkała się z Komisją, tym razem z Nele Eichhorn — członkinią odpowiedzialną za handel z gabinetu komisarz ds. konkurencji.

Nie ma protokołów z tych spotkań, ale przedstawiciele przemysłu farmaceutycznego mówili publicznie, że zwolnienie byłoby katastrofalne dla badań i rozwoju. Według Reutersa, dyrektor generalny firmy Pfizer Albert Bourla powiedział, że własność intelektualna jest "krwią sektora prywatnego", wkrótce po propozycji zwolnienia. Powiedział, że własności intelektualna to jest to "co przyniosło rozwiązanie do tej pandemii i nie jest teraz barierą."

Unia Europejska od początku była jednym z naturalnych sojuszników Big Pharmy. Jest ona ostoją nowoczesnego systemu własności intelektualnej i w ten sposób, potęgą farmaceutyczną. Europa odpowiadała za 24 proc. światowej sprzedaży farmaceutyków w 2020 r.

Jak tylko zwolnienie zostało po raz pierwszy zaproponowane, UE ustaliła swoje stanowisko. W październiku 2020 r. stwierdziła, że silny system własności intelektualnej miał kluczowe znaczenie dla zapewnienia, że przemysł był "odpowiednio motywowany i wynagradzany" za opracowanie szczepionek i leczenia COVID-19, i "nie było żadnych przesłanek", że własność intelektualna stanowiła barierę dla tego procesu.

Przemysł zainwestował ponad 39,6 mld euro w badania i rozwój w regionie w 2020 r., a w ciągu następnych dwóch lat wydał dziesiątki milionów więcej, aby lobbować kluczowych urzędników UE w sprawie COVID-19 — jak wynika z analizy.

Bliska interakcja z branżą

Dane dotyczące lobbingu pokazują, jak firmy farmaceutyczne, wraz z głównymi grupami lobbingowymi, które reprezentują przemysł, cieszyły się szerokim dostępem do najważniejszych urzędników w Brukseli i Londynie, gdzie politycy z Wielkiej Brytanii nadal sprzeciwiali się zwolnieniu przez pełne 20 miesięcy negocjacji. Rzecznik rządu powiedział, że Wielka Brytania chciała wyniku, który zająłby się nierównością szczepionek "jednocześnie nie podważając istniejących ram własności intelektualnej."

Od stycznia 2020 r. do września 2022 r., 13 farmaceutycznych grup lobbystycznych i firm odbyło prawie 100 spotkań z najwyższymi rangą urzędnikami Komisji. W Wielkiej Brytanii w okresie od stycznia 2020 do marca 2022 r. odbyło się ponad 360 spotkań — co odpowiada prawie jednemu co dwa dni. Ówczesny brytyjski premier Boris Johnson osobiście uczestniczył w 11 z nich.

Podczas gdy niektóre ze spotkań były bezpośrednio związane z pandemią i szczepionkami, wiele z nich nie było. Ale skumulowana liczba spotkań wskazuje na częstą i bliską interakcję, jaką branża miała z wysokimi urzędnikami.

Jednak to tylko te spotkania, na których informacje są publicznie dostępne. Ministrowie w Wielkiej Brytanii są zobowiązani do publicznego ujawniania oficjalnych spotkań z organizacjami zewnętrznymi, ale młodsi pracownicy nie są. W Brukseli nieformalna komunikacja, taka jak improwizowane rozmowy telefoniczne, nie musi być zapisana w rejestrach przejrzystości.

Telefony i wiadomości

Firmy farmaceutyczne mogły z łatwością aranżować rozmowy i spotkania z najwyższymi rangą urzędnikami państwowymi. Przedstawiciele branży, tacy jak Albert Bourla, mieli dostęp do czołowych polityków, o czym świadczą wiadomości tekstowe, które wymieniał z Ursulą von der Leyen, przewodniczącą Komisji Europejskiej — o czym po raz pierwszy doniósł New York Times.

Treść wiadomości pozostaje nieznana. Europejska Rzecznik Praw Obywatelskich Emily O'Reilly powiedziała w lipcu, że odpowiedź Komisji na prośbę dziennikarza o wgląd do tekstów była równoznaczna ze "niewłaściwym administrowaniem". We wrześniu Europejski Trybunał Obrachunkowy oskarżył Komisję o odmowę ujawnienia jakichkolwiek szczegółów dotyczących osobistej roli von der Leyen w negocjacjach Pfizera dotyczących szczepionek.

• CZYTAJ WIĘCEJ: Unijny prokurator coraz bliżej Ursuli von der Leyen. Co wiemy do tej pory

Komisja upiera się, że wiadomości są "krótkotrwałymi i efemerycznymi" dokumentami, które nie są przechowywane i "ogólnie nie zawierają ważnych informacji dotyczących polityki, działań i decyzji Komisji."

— Pfizer otwarcie omówił nasze stanowisko ze wszystkimi zainteresowanymi stronami, wyjaśniając negatywny wpływ, jaki osłabienie własności intelektualnej poprzez mechanizmy takie jak zwolnienie z TRIPS miałoby na sprawiedliwy dostęp i opiekę nad pacjentami — powiedział rzecznik Pfizera.

"Kategorycznie zaprzeczamy wszelkim zarzutom, że stanowisko poszczególnych krajów w odniesieniu do zwolnienia TRIPS było w jakikolwiek sposób powiązane z negocjacjami dotyczącymi kontraktu na szczepionki z firmą Pfizer. Sugerowanie, że jest inaczej jest niedokładne, mylące i nieodpowiedzialne."

Wypłata gotówki

Przemysł wydał miliony na lobbowanie w UE przez cały okres pandemii. W UE w ciągu 2021 r. twórcy szczepionki i leczenia COVID, w tym Pfizer i Moderna, oraz największe grupy lobbingowe branży farmaceutycznej, w tym EFPIA, wydały na lobbing co najmniej 15 mln euro. Rok wcześniej firmy te wydały ponad 15,7 mln euro. W 2019 r. ich koszty lobbingu wyniosły 13,9 mln euro — wynika z danych przeanalizowanych przez LobbyFacts. Podobne dane nie są dostępne w Wielkiej Brytanii.

Ponadto najwięksi gracze branżowi opłacili również co najmniej 31 prywatnych firm konsultingowych, aby lobbowały w ich imieniu w Komisji. AstraZeneca i Johnson & Johnson zapłaciły po około 700 tys. euro w 2021 r. za firmy konsultingowe zajmujące się takimi tematami jak polityka UE w zakresie szczepionek i strategia bloku dotycząca COVID-19.

Grupy społeczeństwa obywatelskiego, które poparły zwolnienie, również lobbowały, ale miały tylko ułamek siły ognia swoich odpowiedników z branży. Analiza lobbingu związanego ze zdrowiem przeprowadzona przez 105 organizacji wspierających People's Vaccine Alliance (Ludowy Sojusz na Rzecz Szczepionek) oraz Lekarzy bez Granic wykazała około 60 spotkań z wyższymi urzędnikami Komisji, czyli mniej więcej dwie trzecie tego, co przemysł farmaceutyczny. W Wielkiej Brytanii odbyło się 20 spotkań.

Rzecznik organizacji charytatywnej STOPAIDS powiedział, że rząd Wielkiej Brytanii potrzebował "tygodni i miesięcy", aby odpowiedzieć na e-maile w celu zorganizowania "okazjonalnego, krótkiego spotkania". — Trudno nie dojść do wniosku, że zaangażowanie rządu w organizacje społeczeństwa obywatelskiego, w ich podejściu do negocjacji w sprawie zwolnienia z TRIPS, było po prostu symboliczne. — dodał, mówiąc o niedawnym "jednostronnym" spotkaniu dotyczącym leczenia COVID-19.

W przynajmniej jednym przypadku urzędnicy z Genewy byli w bliskim kontakcie z twórcą szczepionki, aby zapewnić, że cokolwiek zostanie uzgodnione w WTO, nie wpłynie negatywnie na produkcję.

— Autentycznie rozmawialiśmy również z naukowcami z Oksfordu, którzy projektowali tę rzecz i faktycznie zadawaliśmy im pytanie: "Jak [zwolnienie] wpłynie na was?" — powiedział genewski dyplomata bliski negocjacjom.

— Wydaje się, że Komisja zapłaciła bardzo kosztowny okup w postaci maksymalistycznych praw własności intelektualnej na rzecz nielicznych korporacji farmaceutycznych, co odbyło się kosztem globalnego i europejskiego interesu publicznego w szczycie globalnej pandemii — powiedział Hyo Yoon Kang, studentka prawa na University of Warwick Law School. — To ustanawia politycznie niepożądany precedens dla przyszłej gotowości na pandemię, ponieważ ponownie staniemy w obliczu tych samych barier własności intelektualnej dla sprawiedliwego dostępu do technologii zdrowotnych.

Ponieważ nagrane streszczenia spotkań są często niejasne, nie można dokładnie stwierdzić, ile spotkań między przemysłem farmaceutycznym a najwyższymi urzędnikami UE obejmowało dyskusję o zwolnieniu. Jedno z nich, na przykład, dotyczyło "strategii farmaceutycznej", inne zaś "szczepionek". Ale niektóre spotkania miały miejsce w kluczowych punktach na osi czasu negocjacji.

UE powiedziała POLITICO i Biuru, że "UE była na czele prac nad odpowiedzią WTO na pandemię COVID-19. Od początku pandemii przewodnicząca wielokrotnie stwierdzała, że sprawiedliwy dostęp do szczepionek i sprawiedliwa produkcja szczepionek ma kluczowe znaczenie dla walki z pandemią, zwłaszcza w regionach takich jak Afryka, które są uzależnione od importu produktów farmaceutycznych."

Dodali, że uważa, iż ochrona własności intelektualnej jest "częścią rozwiązania" dla szczepionek przeciw COVID-19, ponieważ zachęca do innowacji i inwestycji, w tym w krajach rozwijających się.

Pieniądze mówią

W maju 2021 r. Stany Zjednoczone, które na wczesnych spotkaniach sprzeciwiały się zwolnieniu, zmieniły swoje stanowisko — ku zaskoczeniu wielu delegatów WTO. Wystarczyły dwa dni, aby grupy lobby farmaceutycznego z Wielkiej Brytanii, równolegle z Pfizerem i MSD, spotkały się z ministrem polityki handlowej Wielkiej Brytanii Gregiem Handsem, ministrem szczepionek Nadhimem Zahawim i sekretarz handlu międzynarodowego Liz Truss.

W Brukseli, 12 dni po wycofaniu się USA, EFPIA spotkała się z trzema członkami gabinetu komisarza UE ds. handlu, Valdisa Dombrovskisa, aby omówić politykę szczepionkową bloku. W następnym miesiącu organizacja Lekarze bez Granic, Health Action International i Human Rights Watch spotkały się z dwoma członkami gabinetu Dombrovskisa, aby omówić handel w odniesieniu do produktów COVID-19.

Pod koniec października 2021 r., gdy zbliżała się data proponowanej kluczowej konferencji ministerialnej WTO, Pfizer, Sanofi i EFPIA spotkały się z członkami gabinetu Dombrovskisa, aby omówić kwestie związane z handlem. Wcześniej w tym miesiącu Lekarze bez Granic, Health Action International i Human Rights Watch również spotkały się z członkiem jego gabinetu.

Pod koniec listopada, zaledwie cztery dni przed zaplanowaną konferencją, na której zwolnienie z TRIPS miało być kluczowym punktem dyskusji, von der Leyen spotkała się z dyrektorami generalnymi firm Moderna i Pfizer. Lekarze bez Granic mieli również spotkać się z samym Dombrovskisem w tamtym miesiącu, aby omówić globalny dostęp do szczepionek i leków na COVID-19.

• Moderna pozywa Pfizera i BioNTech w związku ze szczepionkami

Konferencja została ostatecznie przełożona, a debata nad zwolnieniem trwała do 2022 r. W tym momencie UE, USA, Indie i RPA spotkały się na dyskusjach w małych grupach na temat zwolnienia, znanych jako "Quad", próbując przełamać impas. Lobbing farmaceutyczny nadal trwał.

Pewien lobbysta z branży powiedział, że mieli "pewne zaangażowanie z wyższym poziomem" urzędników w USA, "którzy wskazali, że ich interesem jest ochrona interesów USA." Ale kiedy stało się jasne, że ich wiadomość nie wpływa na stanowisko USA, spojrzeli na Europę, w tym na Wielką Brytanię, którą postrzegali jako bardziej otwartą.

5 marca 2022 r., kiedy dyskusje "Quadu" trwały na poważnie, Amerykańska Izba Handlowa spotkała się z Komisją — jak wynika z dokumentów uzyskanych przez POLITICO i Biuro poprzez wnioski o wolność informacji. Na spotkaniu były amerykańskie grupy lobbystyczne farmacji PhRMA i BIO, a także Pfizer, Eli Lilly i MSD. Zgodnie ze szczegółami spotkania, Amerykanie "przedstawili swoje ogólne obawy dotyczące propozycji zwolnienia" jako zagrażające badaniom i innowacjom.

A w Wielkiej Brytanii, dwa dni po tym, jak dokument ze stanowiskiem z "Quadu" wyciekł i został zgłoszony przez POLITICO w połowie marca, brytyjskie lobby biotechnologiczne spotkało się z George'em Freemanem, ministrem nauki, "aby omówić własność intelektualną i sektor nauk przyrodniczych."

Miesiąc przed czerwcowym ministerialem, na którym zdecydowano o ostatecznym wyniku, Lekarze bez Granic spotkali się z członkiem zespołu Dombrovskisa, aby omówić zwolnienie. Ale dostęp, jakim cieszyły się grupy społeczeństwa obywatelskiego, był znacznie większy niż w przypadku przedstawicieli przemysłu.

Thomas Cueni, dyrektor generalny Międzynarodowej Federacji Producentów i Stowarzyszeń Farmaceutycznych, powiedział POLITICO i Prezydium, że było uzasadnione, że przemysł farmaceutyczny "przyczynił się do dyskusji politycznych", ponieważ był "jednym z krytycznych graczy w odpowiedzi na pandemię". Powiedział, że federacja "dostarczyła przykłady konkretnych wyzwań", przed którymi stanęły firmy, tworząc świadomość przeszkód na drodze i wzywając decydentów do zajęcia się nimi."

People's Vaccine Alliance (Ludowy Sojusz na Rzecz Szczepionek) to koalicja ponad 100 organizacji, które prowadzą kampanię na rzecz bezpłatnego, powszechnego dostępu do szczepionek i leczenia COVID-19. — Opinie ekspertów ds. zdrowia, ekspertów handlowych, organizacji charytatywnych, związków zawodowych, naukowców, pracowników służby zdrowia, agencji ONZ, a nawet Parlamentu Europejskiego zostały odrzucone na korzyść bogatego lobby farmaceutycznego. Mówiąc wprost, pieniądze mówią — powiedziała koalicja.

Zamęczanie Komisji

Po wszystkim, lobbing mógł okazać się niepotrzebny. Przez cały czas trwania negocjacji Komisja niezmiennie sprzeciwiała się szerokiemu zwolnieniu z praw własności intelektualnej, co proponowały RPA i Indie. UE utrzymywała, że prawa własności intelektualnej nie stanowią bariery w dostępie do szczepionek, a nawet jeśli, to istniejące mechanizmy, takie jak obowiązkowe licencje, mogą być wykorzystane do pokonania wszelkich przeszkód w produkcji.

Jednak podczas prywatnych spotkań stało się jasne, że ten sprzeciw nie dotyczył tylko pandemii COVID-19 ani tego, czy zwolnienie z obowiązku posiadania praw własności intelektualnej zwiększyłoby produkcję. Chodziło częściowo o ochronę przyszłości systemu własności intelektualnej.

W listopadzie 2021 r. na posiedzeniu komitetu polityki handlowej Rady UE Komisja ostrzegła, że jeśli urzędnicy zaakceptują "ochronę własności intelektualnej jako problem, to wkrótce będzie się miało do czynienia z podobnymi żądaniami w odniesieniu do innych produktów", zgodnie z dokumentami widzianymi przez POLITICO, Biuro i Corporate Europe Observatory (grupę badawczą skupiającą się na wpływach korporacji).

Na innym spotkaniu w tym samym miesiącu Niemcy zażądały "jednogłośnego poparcia" dla stanowiska UE, które było ważne "dla przeciwdziałania ryzyku przyszłego rozluźnienia w obszarze TRIPS lub nawet utraty praw własności intelektualnej."

— Nie chcieli otworzyć [puszki Pandory] — powiedział POLITICO i Biuru dyplomata z Genewy, którego kraj jest jednym z europejskich centrów farmaceutycznych. — Nie ustalajcie precedensów w tej sprawie, ponieważ gdy zaczniecie uznawać własności intelektualne, będzie więcej kryzysów zdrowotnych, więcej chorób.

W przeciwieństwie do jednolitego frontu prezentowanego na forum WTO, wśród krajów członkowskich UE pojawiały się podziały dotyczące stanowiska w sprawie zrzeczenia się praw. Pod koniec 2021 r. Austria, Holandia i Belgia wielokrotnie naciskały na UE, aby ta zachowała otwartość na złagodzenie międzynarodowych zasad dotyczących własności intelektualnej.

Odzwierciedlało to publiczne podziały wśród członków UE. Emmanuel Macron poparł zwolnienie w 2021 r., a lewicowy włoski minister zdrowia, Roberto Speranza, nazwał poparcie USA dla wolnego dostępu do patentów na szczepionki "ważnym krokiem naprzód". Ówczesny premier Włoch Mario Draghi również powiedział, że jego kraj jest otwarty na ten pomysł.

• "To, czego od nas wymagacie, musi się zmienić". Macron wzywa do "ogromnego wstrząsu"

Oba narody ostatecznie się wycofały: Speranza szybko zorientował się, że IP nie utrudnia produkcji szczepionek, według członka jego świty, a do stycznia 2022 r. Macron wpadł w szeregi UE. Powiedział europejskim ustawodawcom, że Francja była za propozycją, ale że "łatwo było Francji być za, ponieważ nie mamy żadnych patentów... ponieważ to nie francuskie firmy farmaceutyczne znalazły szczepionki." Odrzucił pomysł zrywania patentów poprzez zwolnienie i zamiast tego zaproponował "globalną licencję" na szczepionki COVID, aby zwiększyć dostęp.

Niemcy były ogromną siłą napędową stanowiska UE — ich całkowity sprzeciw wobec zwolnienia był konsekwentnie popierany przez kraje takie jak Irlandia, Szwecja i Dania w komitecie polityki handlowej. W tych trzech krajach znajdują się również znaczące gałęzie przemysłu farmaceutycznego: Irlandia jest największym w UE eksporterem netto produktów farmaceutycznych; stanowią one drugą pod względem wartości kategorię eksportową Szwecji; a według organów branżowych prawie jedną piątą całkowitego eksportu towarów w Danii.

Według dwóch genewskich dyplomatów, na forum WTO Niemcy ściśle współpracowały nad zwolnieniem z obowiązków z Wielką Brytanią i Szwajcarią, ale także z USA.

Niemiecki rząd zawsze stał na stanowisku, że własność intelektualna jest kluczowa dla napędzania innowacji w gospodarce narodowej, powiedział POLITICO i Biuru jeden z niemieckich urzędników. Podczas gdy BioNTech pomógł Niemcom opanować pandemię i pomógł zaopatrzyć świat, inne kraje nie miały szczepionki na rynku. — Może to ułatwiło [innym] wykazanie politycznej elastyczności — powiedział urzędnik, co sugeruje, że na stanowisko Niemiec częściowo wpłynął sukces BioNTechu.

Rzecznik niemieckiego rządu potwierdził, że "prowadził rozmowy z organizacjami pozarządowymi, stowarzyszeniami branżowymi i dotkniętymi firmami, w tym BioNTech." Dodali, że "stowarzyszenia branżowe powoływały się na znaczenie ochrony praw własności intelektualnej."

Koen Berden, dyrektor wykonawczy ds. międzynarodowych w EFPIA, powiedział POLITICO i Biuru, że kraje członkowskie UE, które korzystają ekonomicznie z dużego przemysłu farmaceutycznego — takie jak Niemcy, Belgia, Włochy, Francja i Dania — były "bardzo chętne" do zrozumienia potencjalnego wpływu zwolnienia. Dodał, że około połowa spotkań, które EFPIA miała z Komisją w okresie od stycznia 2020 r. do lipca 2022 r., była "niezwiązana z COVID-19 i skupiona na innych obszarach polityki lekowej UE, a często odbywała się na wniosek Komisji Europejskiej lub Parlamentu." — Mamy duże branże farmaceutyczne... i bardzo trudno jest ustąpić w sprawie [własności intelektualnej], ponieważ jest to rdzeń ich modelu biznesowego — powiedział genewski dyplomata.

Dyplomata skrytykował początkową twardą odpowiedź Komisji na propozycję zwolnienia jako zbyt techniczną. — Zabrakło politycznego przywództwa... Jest nagły przypadek zdrowotny, jest kwestia solidarności i politycznego sygnalizowania wobec rozwijającego się świata, a Afryki w szczególności.

Komisja i jej kraje członkowskie były, ostatecznie, zaniepokojone tym, jak wyglądałby sprzeciw wobec zwolnienia, podczas gdy miliony umierały na COVID-19. Niemcy zachęcały do "inteligentnej komunikacji na ten temat", która "podkreśli proaktywną rolę UE w dostarczaniu szczepionek na całym świecie".

Kiedy kraje takie jak Belgia, Finlandia i Hiszpania wyraziły obawy, że UE może być postrzegana w "złym świetle", Komisja obiecała zaplanować pracę mediów i przygotować dokument informacyjny dla krajów członkowskich, dodając, że "ważne jest, aby te informacje zostały następnie podjęte i wykorzystane przez polityków."

W połączeniu ze zwrotami Macrona i Speranzy, sugeruje to, że Komisji udało się powstrzymać potencjalnie rebelianckie kraje i zjednoczyć kraje członkowskie wokół jednego stanowiska przeciwko zrzeczeniu się, a jednocześnie dostarczyć politykom punktów zaczepienia na konferencje prasowe.

Czy WTO upadnie

Ponieważ jednak Brukseli tak bardzo zależało na pokazaniu, że osłabione WTO może przynieść rezultaty, stała się ona jedną z sił napędowych dyskusji "Quadu". Według źródła w UE inicjatywa Brukseli, by spróbować przełamać impas, była dużym zaskoczeniem dla USA. Stany Zjednoczone nie spodziewały się, że UE odejdzie od swojego całkowicie anty-odstępczego stanowiska, które nagle obnażyło jej własny brak jasnej pozycji.

Ngozi Okonjo-Iweala, dyrektor generalna WTO, również odegrała kluczową rolę w nawiązaniu rozmów "Quadu". WTO uważało, że brak porozumienia w sprawie TRIPS, jak również w innych kwestiach związanych z handlem, może potencjalnie zrujnować jej międzynarodową reputację. Okonjo-Iweala ostrzegła w czerwcu 2022 r., że brak porozumienia w sprawie TRIPS i innych kwestii handlowych oznaczałby "znaczne" koszty dla poszczególnych krajów.

— Myślę, że byłby to... upadek WTO — powiedział nam urzędnik handlowy z Genewy.

Wielki dzień Wuja Sama

Do maja 2021 r. rozmowy osiągnęły impas. RPA, Indie i 62 współsponsorów zwolnienia — w tym 44 kraje z Grupy Afrykańskiej — nadal chciały szerokiego odstępstwa. UE, Wielka Brytania, Szwajcaria i inne kraje nadal nie ustępowały.

Decyzja Stanów Zjednoczonych o ogłoszeniu swojego poparcia dla zwolnienia ograniczonego do szczepionek — tj. takiego, które wykluczało leczenie COVID-19 — mogła być momentem, w którym wszystko się zmieniło.

Oświadczenie Katherine Tai, przedstawicielki handlowej USA, z 5 maja 2021 r., jasno określiło, że USA "mocno wierzy w ochronę własności intelektualnej, ale w służbie zakończenia tej pandemii popiera zwolnienie z tych zabezpieczeń dla szczepionek COVID-19." Tai powiedziała, że Stany Zjednoczone będą "aktywnie uczestniczyć w negocjacjach opartych na tekście" w WTO, aby zapewnić zniesienie ochrony własności intelektualnej dla szczepionek.

Podkreśliła to jeszcze raz w listopadzie, pisząc w liście do senatorów, że "decyzja o poparciu uchylenia ochrony własności intelektualnej dla szczepionek przeciw COVID-19 odzwierciedla nadzwyczajne okoliczności tej pandemii."

Żadna z dziesiątek osób, z którymi rozmawiało POLITICO i Biuro, nie spodziewała się takiego stanowiska ze strony kraju, który niegdyś był siłą napędową w tworzeniu międzynarodowych praw własności intelektualnych. W rezultacie delegaci WTO domagali się ponownej oceny własnych stanowisk. Ostatecznie, podbudowane stanowiskiem USA, kraje takie jak Kolumbia poparły zwolnienie — a Australia powołała się na zmianę zdania USA, gdy we wrześniu 2021 r. opowiedziała się za zwolnieniem.

Niektórzy powiedzieli, że czuje się, jakby zwolnienie było teraz rzeczywiście możliwe, biorąc pod uwagę wpływ USA w WTO. — Byliśmy naprawdę w szoku, kiedy poparli zwolnienie — powiedział urzędnik jednego z krajów, który sprzeciwiał się zwolnieniu. — Kiedy masz poparcie USA, daje ci to dużą siłę... to nabrało rozpędu.

Ale w miesiącach, które nastąpiły po ogłoszeniu Tai, USA nie zdołały poprzeć swojej publicznej retoryki. Przez ponad rok po ogłoszeniu, urzędnicy amerykańscy w Genewie nie powiedzieli prawie nic nowego na forum Rady TRIPS. — To, czego doświadczyliśmy, to fakt, że Stany Zjednoczone były bardzo, bardzo niezaangażowane — powiedział POLITICO i Biuru jeden z urzędników biorących udział w negocjacjach. — [Stancy Zjednoczone] powtarzałyby te same oświadczenia... przez miesiące.

Pomimo, że USA popierają zwolnienie i zobowiązały się do bycia "aktywnym" w negocjacjach, nie przedstawiły konkretnej propozycji. Jest to kontrast z UE, która w czerwcu 2021 r., miesiąc po ogłoszeniu przez Tai, zaproponowała alternatywę dla zwolnienia, która skupiała się na zmianie zasad dotyczących licencji przymusowych.

W głowach obserwatorów pojawiło się pytanie, dlaczego Stany Zjednoczone — jeśli rzeczywiście chciały zwolnienia — nie zaproponowały własnego rozwiązania. Amerykański urzędnik ds. handlu powiedział, że "było już wystarczająco dużo spraw na stole" do omówienia. Innym czynnikiem, powiedział, był "interesariusze, którzy byli w bardzo różnych miejscach w tej kwestii", co utrudniło stworzenie tekstu propozycji. — Z jednej strony są firmy farmaceutyczne, oczywiście nie chcące tego, i są też społeczności NGO, różne osoby domagające się różnych rzeczy. A po środku jest mnóstwo rodzajów ludzi. Jednymi z tych "rodzajów ludzi" byli republikańscy członkowie Kongresu, którzy domagali się, aby Biden porzucił swoje poparcie.

Urzędnik powiedział, że motywacją USA do publicznego poparcia zwolnienia było po pierwsze "promowanie i ułatwienie produkcji szczepionek", a po drugie "ułatwienie rozmowy" na temat zwolnienia. W przeciwieństwie do innych urzędników, z którymi rozmawiało POLITICO i Biuro, scharakteryzowali oni ostateczny wynik jako zarówno "zwolnienie", jak i "środek" pomiędzy zwolennikami i przeciwnikami pierwotnej propozycji.

Jeśli chodzi o to, co dokładnie przewidywały Stany Zjednoczone, ogłaszając swoje poparcie dla zwolnienia, urzędnik był niejasny. — W pierwszej kolejności chcieliśmy mieć możliwość rozmowy opartej na faktach, co jest rzeczywiście potrzebne, aby promować i ułatwiać produkcję szczepionek w obszarach, w których obecnie ich nie ma — powiedział.

UE obserwowała Stany Zjednoczone z obawą. Na posiedzeniu komitetu ds. polityki handlowej w listopadzie, stanowisko USA zostało uznane za "największe ryzyko" dla UE, podczas gdy na innym posiedzeniu w tym samym miesiącu, Komisja powiedziała, że istnieje "wielkie niebezpieczeństwo", że USA ogłosi swoje stanowisko na kluczowej konferencji w nadchodzących tygodniach, i że USA może naciskać na "całkowite zwolnienie dla szczepionek".

• Wielki upadek tytanów technologicznych. Znika potęga Zuckerberga, Muska, Bezosa i innych gigantów

UE uważała, że mogłaby zostać zmuszona do przyjęcia zwolnienia, gdyby znalazła się pod wystarczającą presją. — Najgorszym możliwym scenariuszem jest to, że UE staje się izolowana i znajduje się pod presją, aby zaakceptować nieakceptowalny wynik — powiedziała na jednym z posiedzeń komisji, odnosząc się między innymi do zwolnienia.

Pożegnanie z odstąpieniem

Jaki był wynik wielomiesięcznych spotkań i rozmów? Nic w stylu tego to, co RPA i Indie zaproponowały pierwotnie w sprawie zwolnienia, ale znacznie bliższe własnej kontrpropozycji UE z 2021 r. Wyjaśnia on niektóre z istniejących elastyczności w TRIPS i pozwala krajom na większą swobodę eksportu szczepionek COVID-19, które są wykonane na podstawie licencji przymusowej.

Najlepiej można opisać ją jako "wąski i tymczasowy wyjątek od ograniczenia eksportu, a nie zwolnienie", napisał w czerwcu James Love, dyrektor Knowledge Ecology International i doradca zarówno agencji ONZ, jak i rządów. Dodał, że decyzja byłaby przydatna tylko wtedy, gdyby kraj rozwijający się przeszedł przez długi proces wydawania licencji przymusowej, uzyskiwania zgody regulatora na szczepionkę, produkowania jej, a następnie eksportowania.

Rzecznik WTO powiedział, że wynik został przyjęty z zadowoleniem przez wiele krajów, w tym Indie i RPA, co było "świadectwem szerokiego poparcia, jakie uzyskała decyzja i uznania, że odegra ona ważną rolę w przyczynianiu się do równości i dostępności szczepionek."

W Genewie, delegaci mają czas do grudnia, aby zdecydować, czy rozszerzyć ograniczoną wynegocjowaną umowę na leczenie i diagnostykę — i może to być kolejna szarpanina. Implikacje rozszerzenia zwolnienia są potencjalnie ogromne, biorąc pod uwagę, że leki są ogólnie łatwiejsze do wytworzenia niż szczepionki.

To właśnie w tym kontekście urzędnik w dziale handlowym Komisji Europejskiej wysłał e-mail do Pfizera 7 lipca, szukając więcej informacji na temat "strony terapeutycznej COVID-19 od przemysłu".

"Dyskusje na ten temat już rozpoczynają się w Genewie, więc byłoby naprawdę przydatne, aby zacząć od pewnych podstawowych faktów", urzędnik napisał w e-mailu.

Pracownik Pfizera odpowiedział, mówiąc, że EFPIA przygotowuje taki materiał. We wrześniu dane zostały ujawnione, przedstawiając koszmar, który przemysł widział w perspektywie. Analiza przeprowadzona przez branżę wykazała, że 135 tys. 627 leków i patentów na testy zostałyby bezpośrednio dotknięte. Trzyletnie zwolnienie doprowadziłoby również do 25-procentowego spadku badań i rozwoju w bogatych krajach — twierdziła grupa lobbystyczna.

Stany Zjednoczone, które poparły zwolnienie tylko dla szczepionek przeciw COVID-19, nie zdecydowały jeszcze o swoim stanowisku w sprawie leczenia i terapii, kiedy POLITICO i Biuro przeprowadziły wywiad z wysokim urzędnikiem ds. handlu. W ub.r. ich poparcie było ograniczone do szczepionek, ponieważ "w tym czasie... kluczem jest uzyskanie ukłucia w ramie, a to ma ułatwić produkcję szczepionek."

Już teraz istnieją obawy, że powtórzą się opóźnienia, które nękały pierwotne rozmowy. Urzędnik z Genewy z kraju o niższym średnim dochodzie, który poparł zwolnienie, przewidywał, że nie będzie decyzji w tym roku ze względu na to, jak mocno niektóre kraje — zwłaszcza Wielka Brytania i Szwajcaria — będą sprzeciwiać się elastyczności własności intelektualnej w sprawie leczenia koronawirusa. Szwajcaria powiedziała POLITICO i Biuru, że "nie uważa, że własność intelektualna jest barierą w dostępie do diagnostyki i terapii COVID-19."

Inny dyplomata handlowy z Genewy powiedział, że USA i Niemcy "wyraźnie zdławią to w zarodku... nie ustąpią".

20 miesięcy bitych negocjacji ma implikacje dla nagłych przypadków zdrowotnych poza COVID-19. — Wyraźnie widać, że istnieje problem wewnątrz systemu — powiedział Luke McDonagh, asystent profesora prawa w London School of Economics. — Porozumienie TRIPS służy tak naprawdę interesom krajów o wysokich dochodach, a nie robi praktycznie nic dla krajów o niższych średnich dochodach — powiedział, dodając, że ma nadzieję, iż WTO dostrzega potrzebę przywrócenia tej równowagi.

Nawet belgijski doradca przyznał, że "trzeba przeprowadzić rozmowę" o roli własności intelektualnej. — Musimy po prostu usiąść przy stole, kiedy sprawy się uspokoją, a następnie przedyskutować, co poszło dobrze? Co poszło źle?

Zwolennicy zwolnienia nie odchodzą. Urzędnik z kraju o niższym średnim dochodzie wezwał do politycznej woli "kwestionowania systemu" i zapewnienia, że kraje rozwijające się były lepiej przygotowane na przyszłe sytuacje kryzysowe. — Zasady własności intelektualnej są bardzo ważne, szanujemy to, wierzymy w to. Ale chcemy również zwrócić uwagę na rzeczywiste problemy, nierówności i luki, które mamy, i jak system może naprawdę pomóc.

Inny urzędnik, z kraju Ameryki Łacińskiej, powiedział, że negocjacje w sprawie zwolnienia z TRIPS stworzyły większą dyskusję na temat roli własności intelektualnej w nagłych sytuacjach zdrowotnych, oraz że ograniczone porozumienie zabezpieczone w WTO może być wykorzystane jako punkt wyjścia dla przyszłych debat.

— Mam nadzieję, że nie będę żył w czasie kolejnej pandemii — powiedział. — Ale jeśli [to zrobię] i będę wystarczająco młody, aby negocjować, w tym momencie będę mógł powiedzieć: dla koronawirusa zrobiliśmy to. Zajęło nam to zbyt wiele czasu. To przyszło za późno. Ale mamy już to — powiedział.

Byanyima, dyrektor wykonawcza UNAIDS, powiedziała POLITICO i Biuru, że będzie nadal naciskać na reformę zasad własności intelektualnej i że negocjacje TRIPS przekonały wiele bogatych krajów do "zaakceptowania, że własność intelektualna jest barierą" dla dostępu.

Według niej ponieważ dyskusja trwa wokół leczenia i testów, rządy powinny "wstać i wykonać swoją rolę, która polega na przełamaniu ich monopolu i umożliwieniu dzielenia się technologią, własnością intelektualną i wiedzą, tak aby była większa produkcja — nie tylko [szczepionek], ale leczenia i diagnostyki na całym świecie."

— COVID był prawdziwym momentem dla tej zmiany. Nie nadeszła ona jeszcze. Ale mogę powiedzieć, że wygramy to prędzej niż później — powiedziała.

Leonie Kijewski, Carlo Martuscelli i Misbah Khan współpracowali z autorami tego tekstu.