Wyborcy nie chcą się już dłużej bać. PiS stracił społeczny słuch

Polacy są przy tym świadomi tego, w jakim są stanie psychicznym. Z tego wynika jedno z naszych ciekawszych ustaleń: widać rosnącą świadomość znaczenia zdrowia psychicznego, wzrost znaczenia psychoterapii i legitymizacja tej praktyki, jako czegoś, co pozwala wzmocnić zdrowie psychiczne.

Także poza klasą średnią?

PS: Tak, terapia przestała być "zabawą" klasy średniej. Staje się czymś, co jest przynajmniej znane klasie ludowej. To było bardzo ciekawe w trakcie naszych badań focusowych, jak starsze panie z klasy ludowej mówiły, ile się w Polsce czeka na terapię, miały świadomość, że to długotrwały proces, nie myliły, jak w przeszłości, psychologa z psychiatrą. Także osoby ze środowisk ludowych mówiły, że obowiązkiem państwa powinno być udostępnienie takiego leczenia.

Świadomość znaczenia zdrowia psychicznego przyniosła pandemia i lockdowny?

Sławomir Sierakowski: Zastanówmy się, jakby to przebiegało bez pandemii. Do tej pory było tak, że co dekadę, albo jakiś inny dłuższy okres, pewne rzeczy powoli stawały się oczywistościami. Np. prawa kobiet. Na początku feminizm był wyśmiewany nawet w liberalnych mediach. Pojawiały się pewne zjawiska wyspowe: w największych miastach, wśród najlepiej wykształconych ludzi, ale proces zmian przebiegał bardzo powoli, z wielkimi oporami, z reakcją choćby w postaci rządów PiS.

Tymczasem tutaj doszło do zmiany skokowej, niemal rewolucji mentalnej, w wyniku katastrofy. Przecież jeszcze niedawno psychoterapia to był nie tylko luksus, ale też przedmiot żartów, temat wstydliwy. Nawet w wielkomiejskich i wykształconych wyspach. Nagle temat ten przestaje być żartem, czy powodem do wstydu, błyskawicznie z punktu widzenia procesów społecznych zostaje uprawomocniony. Ludzie nagle nie tylko nie czują potrzeby tłumaczenia się z tego, że chcieliby porozmawiać z terapeutą, ale domagają się od państwa, by zapewniło do niego dostęp.

PS: Już w naszych poprzednich badaniach wyszło, że się zeuropeizowaliśmy. Zaczynamy myśleć o państwie jako instytucji odpowiedzialnej za zagwarantowanie życia dobrej jakości. Uprawomocnienie psychoterapii pewnie więc i tak by się pojawiło, ale pandemia znacznie to przyspieszyła – podobnie jak przyspieszyła przechodzenie na zdalne i hybrydowe formy pracy.

Co to wszystko znaczy dla polskiej polityki?

SS: Samo uprawomocnienie terapii to jest bardzo dobra wiadomość dla Polski. Jesteśmy krajem, gdzie jest aż nadto problemów psychicznych wynikających z ciężkiego dzieciństwa niemal wszystkich, nic dziwnego po takiej pokręconej i pełnej przemocy i cierpień historii, ale także przepracowania, alkoholizmu, problemów z używkami, relacjami, gdzie wielu ludzi ma problem z samymi sobą. Pandemia to podniosła do potęgi.

To ma ogromny wpływ na oczekiwania Polaków wobec polityków. To jest to nawet coś więcej niż zmiana paradygmatu. Mieliśmy bowiem kilka paradygmatów w polskiej polityce po roku '89. Profesor Mirosława Grabowska ten panujący po Okrągłym Stole określiła jako "podział postkomunistyczny". Po aferze Rywina pojawił się nowy – PO-PiS, gdzie dominująca formą polityki stał się populizm. Najpierw miękki Platformy, a później już radykalny PiS-u. Afera Rywina była wstrząsem dla polskiej polityki, nie była jednak przemianą tożsamości. Dziś tymczasem obserwujemy przełom, który nie dotyczy socjologii, tylko samej jednostki, jej konstrukcji tożsamościowej – np. podejścia do przyszłości, do planowania, do życia w ogóle.

Politycy będą się musieli dostosować do tego przełomu?

SS: On zupełnie zmienia ich pole działania.

PS: Sławek przypomniał podział postkomunistyczny i jego koniec, możemy się tu doszukać pewnych analogii z obecną sytuacją. Koniec podziału postkomunistycznego całkowicie zaskoczył lewicę. Nagle przestała być kluczową stroną podziału, w nowym nie mogła sobie znaleźć miejsca. Teraz zmiana paradygmatu, spowodowana przez legitymację psychoterapii znów zaskakuje lewicę.

Przecież dostęp do psychoterapii dla każdego brzmi jak oczywisty postulat współczesnej lewicy.

PS: Tak, ale polska lewica, jak dotąd boi się wziąć go na sztandary. Być może stoi za tym obawa, że wyborcy powiedzą: "a ci znowu walczą o sojową latte". Tkwi w starym paradygmacie. Tymczasem to właśnie ich elektorat – osoby raczej młodsze, lepiej wykształcone, raczej kobiety niż mężczyźni – najczęściej wskazuje zagwarantowanie dostępu do psychoterapii, jako ważnego obowiązku państwa.

Zresztą z innych badań, robionych przez More in Common, wynika, że to właśnie elektorat lewicy jest najbardziej emocjonalnie rozchwiany. Zadano tam między innymi pytania o to, jak często ankietowani odczuwają stany lękowe, jak postrzegają przyszłość, czy czują się samotni. O ile inne elektoraty dawały odpowiedzi na poziomie średniej, to ten lewicowy udzielał najbardziej pesymistycznych. Półżartem można powiedzieć, że wyborca lewicy to typowy neurotyk, który najbardziej potrzebuje psychoterapii. Świat się zmienił, co widać w danych, a lewica ciągle boi się ruszyć tematu.

Legitymizacja psychoterapii może stworzyć nowy podział partyjny, wykraczający poza układ PiS-PO?

SS: Chcemy urefleksyjnić pewną dokonującą się zmianę i rozpocząć dyskusję, sami stawiamy to pytanie. Udzielamy na nie pewnych wstępnych odpowiedzi, np. gdy w konkluzjach raportu z badań mówimy o "polityce bliskiego kontaktu" czy "końcu populizmu".

W jakim sensie populizm się kończy?

SS: W takim, że populizm jaki znamy, niekoniecznie musi już przynosić politykom takie profity, jak w ostatnich latach. W świecie, w którym ceny rosną z dnia na dzień i tak naprawdę nie wiadomo, ile co jest warte, ludzie wcale nie oczekują od polityków kolejnych transferów. Zwłaszcza że po prostu nie wiedzą, czy z Polski nie będą się musieli ewakuować. Polityk, który będzie się kierował tym, co było, gdy wygrał wybory cztery lata temu, minie się z obecnymi czasami. Podobnie polityk, który w telewizji krzyczy na konkurentów; albo taki, który będzie obiecywał nie wiadomo co; albo ubierał się dokładnie tak, jak radzą spece od PR. Owszem, to wszystko ciągle działa na jakąś część elektoratu. Ale nie sądzę, by to zdecydowało o tym, kto zdobędzie te kilka procent więcej.

Jaki więc powinien być polityk odpowiadający wyzwaniom obecnych czasów?

SS: Dziś brzmi to być może dziwnie, ale za rok może będzie oczywistością – Polacy czekają na polityka, który będzie kimś w rodzaju terapeuty. W gruncie rzeczy kimś takim jest dla Ukraińców Zełenski w czasach zagrożenia. Tylko też nie możemy sobie wyobrażać terapeuty jako lekarza. Terapeuta na terapii to jest partner, ktoś, kto daje pewne emocjonalne bezpieczeństwo do tego, żeby można się było wypowiedzieć, uwolnić swoje lęki.

Dlatego duże znaczenie będzie naszym zdaniem mieć polityka realnie wychodząca do ludzi. Taka, która komunikuje się z nawet najbardziej emocjonalnie rozchwianymi wyborcami. Ludzie rozemocjonowani to ci najbardziej otwarci, którzy mówią to, co inni myślą. Tu wychodzi kolejny problem lewicy. Zamknijcie oczy i pomyślcie "psychoterapia". Czy Włodzimierz Czarzasty wygląda na osobę, do której byście przyszli i się wypłakali? Czy to nie powinien być jednak ktoś bardziej miękki, budzący zaufanie, poważny? Podobnie jest zresztą z Szymonem Hołownią. Czy on dałby coś wam powiedzieć, czy klarowałby, jak jego zdaniem powinny wyglądać sprawy w państwie?

W sondażach wciąż dominuje PiS, partia, gdzie żaden z liderów nie jest politykiem "terapeutycznym". Jak zamknę oczy i próbuję sobie wyobrazić jako terapeutę Kaczyńskiego albo Morawieckiego, to wychodzi zdecydowanie gorzej niż z Czarzastym.

SS: Potrzeba czasu, by zmiana, która już zaczyna się dokonywać w świadomości społeczeństwa, przełożyła się na to, jak Polacy dokonują selekcji polityków, jak przekonują się przy stole na kogo głosować. Zauważ, że PiS od dawna poparcie nie rośnie. Moim zdaniem PiS jest bardzo sfrustrowany tym, że kiedy wychodzi ze swoimi propagandowymi rzeczami, to okazuje się "niemy". Kiedy ostatnio było tak, że PiS coś wrzucił i widzieliśmy, żeby skoczyło im poparcie albo wszyscy inni łapali się za głowę i mówili "czemu my na to nie wpadliśmy?".

PS: Ja bym powiedział, że jest nie tylko "niemy", ale i "głuchy", stracił społeczny słuch. PiS latami zyskiwał politycznie, bo rozgrywał społeczne lęki, żywił się nimi. Dziś się już tym nie pożywi, bo lęków jest wokół tyle, że ludzie są nimi po prostu zmęczeni. Chcą, żeby ktoś te lęki koił, a nie rozgrywał. Chcą przestać się bać, że inflacja będzie rosła bez kontroli. PiS, nawet kiedy chce gasić pożary, tkwi przy starych rozwiązaniach: nie działa 500+, to pomyślmy o 700+, nie działa czternastka, to dajmy piętnastkę.

Żyjemy w czasach zagrożenia: wyobraźcie sobie, że dom się pali, a rodzice, zamiast ratować dzieci, zaczynają się kłócić

SS: Jeśli komuś dziś rośnie, to Platformie, choć powoli. Choćby Campus Polska to jest przykład inicjatywy, gdzie widzimy polityków pomiędzy ludźmi. Rozmawiających z młodymi, z osobami, które niekoniecznie są wyborcami Platformy. Na Campusie znaleźli się też politycy różnych partii. Podobnie jest z Tuskiem, który spotyka się z ludźmi w małych miejscowościach, wchodzi pomiędzy nich, nie boi się odpowiadać na najbardziej prowokujące pytania. Odpowiada na pytania nawet telewizji publicznej. Jaki to wysyła komunikat do wyborców? Jestem, nie boję się, nie ucieknę w sytuacji zagrożenia, a jednocześnie potrafię was uspokoić i mam pomysł na to, co się dzieje, rozmawiajmy, jestem pewien, że zwyciężymy. Pisaliśmy w raporcie, że Polska dziś patrzy na Ukrainę, Polacy na Wołodymyra Zełenskiego – to jest polityk, który wchodzi między ludzi, uspokaja ich i motywuje. Nie krzyczy, tylko mówi: prezydent tut, premier tut, nie uciekamy stąd. Tusk trochę się w to wpisuje.

Jednocześnie jest politykiem przodującym w badaniach na temat braku zaufania u wyborców, zaraz za Kaczyńskim. To nie wychodziło w waszych badaniach?

SS: W ogóle zaufanie do polityki i polityków leży w Polsce na ziemi. Rozmawiamy, jakby Polacy mieli wybór: PiS lub PO albo może lewica, ale dla wielu ludzi żadnego wyboru w polskiej polityce tak naprawdę nie ma. Dlatego w następnych wyborach możemy sobie wyobrazić dwie zupełnie różne frekwencje. Z jednej strony wyborcy mogą to uznać za wybory ostatniej szansy, ostatnie, gdzie można uratować polską demokrację przed PiS, przez co wyborcy opozycji zmobilizują się tak, jak wcześniej mobilizowali się wyborcy PiS. Ale może być też tak, że nawet jeśli zaufanie do PiS legnie w gruzach, to opozycja wcale nie dostanie swojej szansy, bo Polacy już w ogóle nie ufają politykom jako takim.

Oczywiście w końcu wybory się odbędą, Polacy kogoś w nich wybiorą – co jest szczególnie ważne, to fakt, iż wszystko wskazuje na to, że kryteria będą inne niż w 2015 czy 2019 r. i populizm znany z tych wyborów może nie zadziałać.

Wracając do Tuska…

PS: Za nim będzie się ciągnęło to, że zdaniem społeczeństwa on "uciekł do Brukseli" i zostawił Platformę, a ta straciła władzę. To się będzie za Tuskiem ciągnęło bardziej niż "dziadek z Wehrmachtu" – bo to ostatnie przeszkadzało tylko osobom, które i tak Tuska nie lubiły. O Brukselę pretensję ma nawet wielu jego zwolenników. To się bardzo często pojawiało w naszych badaniach.

Dopytam o ten koniec populizmu: w raporcie piszecie też, że klasa średnia czuje się sfrustrowana tym, że dzięki polityce socjalnej PiS klasa ludowa zaczęła dorównywać jej poziomem życia. Zatytułowaliście ten fragment raportu "klasa średnia wraca do neoliberalizmu". Czy to nie tworzy pola dla polityki neoliberalnego, czy liberalnego populizmu, trochę jak z samych początków PO sprzed 20 lat?

SS: Myślę, że w tym rozdaniu politycznym Platformie może się jednak bardziej opłacać przejmowanie postulatów i elektoratu lewicy, niż iść za neoliberalnym regresem klasy średniej.

Przy tym ten dzisiejszy neoliberalizm na papierze może wyglądać podobnie jak neoliberalizm początku lat 90., ale tamten był jednak neoliberalizmem nadziei. Charakteryzowało go myślenie: była komuna, to się nie sprawdziło, teraz wszystko powinno zależeć od jednostki, każdy sobie sterem, żeglarzem, okrętem, w ten sposób niewidzialna ręka rynku przyniesie dobrobyt wszystkim. Dzisiejszy neoliberalizm nie jest neoliberalizmem nadziei, tylko ucieczki. "Wszystko się wali, nikomu nie ufam, to przynajmniej sam się będę ratował z płonącego domu". To jest bardziej neoliberalizm ucieczki od polityki niż głosowania na partię, która zaproponuje wyraziście wolnorynkowy program. Bo za tym by musiała stać wiara, że taka partia to dowiezie, że to ma sens.

PS: Ten neoliberalizm ma charakter eskapistyczny też w tym sensie, że jest ucieczką od tego, co jest i fantazją o powrocie do tego, co było. Do czasów, gdy państwo co prawda nie radziło sobie z dostarczeniem usług publicznych dobrej jakości, ale klasa średnia zarabiała na tyle dobrze, że mogła je kupić na wolnym rynku i odróżniało ją to od ludowej. Pytanie tylko, czy Platforma może wygrać z takim elektoratem. Moim zdaniem recydywa neoliberalizmu nam nie grozi, bo za bardzo stoi w sprzeczności z trendami społecznymi, z oczekiwaniem wzrostu jakości życia zapewnianej przez państwo.

Pisaliśmy przy okazji poprzednich badań, że PiS ma dwa elektoraty: ideowy, fundamentalistyczny, gotowy pójść za Kaczyńskim w ogień i warunkowy, który my nazwaliśmy cynicznym. Platforma też ma elektorat, który patrzy na jej zwrot w lewo z przymrużeniem oka – jego przedstawiciele na focusach jeszcze z poprzedniej rundy badań mówili: "no tak, trzeba mówić, że nie zabierzemy 500+, ale jak dojdziemy do władzy, to zrobimy porządek z rozdawnictwem". Ale Platforma gra też o elektorat, dla którego hasła socjalne są atrakcyjne. Jeśli przelicytuje, jeśli zrazi elektorat, jeżeli złoży obietnice nie do dotrzymania w warunkach kryzysu i walki z inflacją, to jeszcze bardziej zniszczy zaufanie do państwa. Więc to bardzo ciekawe, jak Platforma poradzi sobie z zarządzaniem tymi dwoma grupami wyborców.

Jest jeszcze coś, na co opozycja powinna zwrócić uwagę w waszych badaniach?

PS: Wśród liderów opozycji brakuje kobiet. To jest paradoksalne, bo intuicyjnie myślelibyśmy, że czas wojny wymaga twardego, męskiego przywództwa, ale kryzys wojenny nie jest jedynym, z jakim mamy do czynienia. Mamy też potrzebę liderów o miękkich kompetencjach, umiejących słuchać.

SS: Wtrącę tylko, że nawet w ukraińskiej polityce jest wiele kobiet na czołowych stanowiskach podczas toczącej się wojny. To nie jest jedynie męskie przywództwo. A w armii kobiet jest aż 20 proc. i wiele służy na froncie.

PS: Na pewno problemem dla wyborców opozycji jest to, że żadna partia opozycyjna nie jest na pierwszym miejscu. Ludzie, którzy są jak najdalsi od poparcia dla PiS, nie wierzą jednocześnie, że opozycja wygra, nie czują tego. Opozycja po zsumowaniu głosów kilku partii ma oczywiście wynik większy niż PiS, ale wyborcy tego na co dzień nie widzą.

Z pewnością wyborcy nie oczekują też dziś walki, sporów na opozycji. Dobrze byłoby, by opozycja powiedziała jednym głosem coś więcej niż to, że jest przeciw PiS.

SS: Wyborcy oczekują powagi, a nie kopania się po kostkach. Nie rozstrzygamy dziś czy jedna lista opozycji ma sens, czy nie, ale nawet jeśli nie ma, to gorzej będzie postrzegana wojna domowa w opozycji niż jedna lista. Żyjemy w czasach zagrożenia: wyobraźcie sobie, że dom się pali, a rodzice, zamiast ratować dzieci, zaczynają się kłócić.

Raport z badań zatytułowaliście "Polacy za Ukrainą, ale przeciw Ukraińcom". Dlaczego w tytule uwypukliliście akurat ten problem? On jest dziś szczególnym wyzwaniem dla Polski?

PS: Nie wiem, czy bym powiedział, że to największy problem społeczny. Mieliśmy za to poczucie, że to jest problem najbardziej nieopowiedziany. Od jakiegoś czasu widać narastającą antyuchodźczą emocję. Widać ją też w sondażach, choć słabiej – bo na zadane przez ankietera pytania: "Czy powinniśmy pomagać Ukraińcom" trudno jest odpowiedzieć "nie, nie powinniśmy". Choć i tak coraz mniejszy odsetek odpowiada, że nie powinniśmy. Natomiast gdy mogą się wypowiedzieć bezpiecznie w grupie i okazuje się, że są tam też inne osoby myślące podobnie, ta emocja wybrzmiewa znacznie silniej.

Nikt nie chciał się do tej pory zająć tym tematem, a on wydawał się pasować do historii, którą my staramy się opowiedzieć przy pomocy tych badań. Ukraińcy to kolejny w naszych badaniach kozioł ofiarny, obwiniany za to, co z Polską dzieje się nie tak.

Kto był wcześniej?

PS: Na przykład ci, którzy "nie powinni" pobierać 500+: "patologia społeczna", która przepija pieniądze albo bogaci, którzy zarabiają tak dużo, że nie potrzebują, ale i tak biorą. Teraz nasi badani bardzo podobnie mówią o uchodźcach z Ukrainy. Pojawia się lęk, że oni będą wykorzystywać państwo polskie, które nie jest przecież w stanie nakarmić wszystkich.

Jednocześnie nie ma w Polsce ryzyka, jak to widzieliśmy w badaniach, sukcesów partii odwołującej się do narracji Kremla w sprawach Ukrainy. Polacy, nawet ulegając negatywnym emocjom przeciw uchodźcom z Ukrainy, rozumieją geopolityczną konieczność poparcia Ukrainy. Wiemy, że Ukraina jest sojusznikiem, a Rosja przeciwnikiem. Natomiast strach, że nie damy rady pomóc wszystkim znajdującym się tu uchodźcom, może łatwo zostać zagospodarowany politycznie.

SS: Tu widzimy wielkie sprzeczności, które mogą doprowadzić, jeśli nie do przewrotu, to do poważnych politycznych zmian. Sukcesy Alternatywy dla Niemiec, wyjątkowe w historii niemieckiej skrajnej prawicy, droga od 0 do 13 proc. poparcia, wiązały się przecież z kryzysem uchodźczym z 2015 r. Tam media ani główny nurt polityki też wolały milczeć w sprawie rosnącej niechęci wobec uchodźców.

Katarzyna Pełczyńska-Nałęcz zarzuciła wam, że teza z tytułu raportu jest nieuprawniona, a do jej wykazania potrzebne byłyby badania sondażowe, a nie tylko focusy w grupach – bo one nie muszą być reprezentatywne dla tego, co sądzi całe społeczeństwo. Jak odnieślibyście się do tego zarzutu?

SS: Stwierdzenie, że takie badania są niereprezentatywne czy nie dają prawa do postawienia tezy, to jest podważenie połowy metodologii socjologicznej. Po to robi się badania jakościowe, które są trudniejsze do przeprowadzenia sondażu, by wychwycić zjawiska społeczne, których nie widać na poziomie sondażowych deklaracji. Sondaż świeci światłem odbitym tego, co dzieje się w sferze publicznej. Gdyby w sferze publicznej głośniej rozbrzmiewały głosy mówiące, że możemy krytykować uchodźców, przełożyłoby się to też na sondaże. Badania takie jak nasze mają się przyjrzeć temu, co kryje się głębiej, co w ramach badań sondażowych jest jeszcze niewypowiadane.

PS: Tak, to były focusy, ale w ośmiu grupach wywodzących się z różnych środowisk społecznych. Nie dobieraliśmy ludzi pod kątem stosunku do Ukraińców. W każdej z tych grup temat pojawiał się zupełnie spontanicznie.

CBOS latami badał stosunek do uchodźców i trzy czwarte badanych deklarowało, że uchodźcom należy pomagać. Ale przyszedł rok 2015, kryzys uchodźczy, PiS ze swoim niemal goebbelsowskim językiem i wszystko się to zmieniło. Teraz może powtórzyć się podobny scenariusz. Tym bardziej że systematyczny spadek przekonania o konieczności pomagania uchodźcom z Ukrainy widać w sondażach CBOS i wielu innych. Wyniki części z nich nie są publikowane z powodu źle rozumianej poprawności politycznej, czy przekonania, że jak o problemie nie będziemy mówić, to on zniknie.

Tymczasem próba ściągnięcia tych emocji gorsetem poprawności politycznej po prostu nie działa. Widzimy np., że ludzie przestają ufać w sprawie Ukrainy mediom mainstreamowym. Pojawiały się głosy, że media te mówią tylko o rosyjskich stratach, a przemilczają ukraińskie, wyciszają negatywne przypadki zachowania Ukraińców w Polsce i ciągle mówią o tym, jak chętnie Polacy pomagają, a nic o tym, że coraz bardziej się boją. Badani szukają więc informacji w mediach społecznościowych, licząc, że to pomoże im złożyć pełny obraz. Co biorąc pod uwagę to, jak te media podatne są na manipulacje, też stwarza niebezpieczeństwa.

Na który z tych wszystkich trendów, jakie diagnozujecie, warto zwrócić szczególną uwagę? Gdybyście robili badania, powiedzmy za rok, to którym chcielibyście się szczególnie przyjrzeć?

SS: Na pewno ciekawe jest to, jak bardzo w następnych miesiącach Polacy będą szukali rozwiązania swoich problemów w polityce, a w jakim stopniu poza nią. Czy deklarowana frekwencja będzie rosła, czy malała. Druga kwestia to jak się w tym wszystkim odnajdzie lewica. Po strajku kobiet wydawało się, że lewica musi dostać premię co najmniej 10 punktów procentowych poparcia. Tak się, jak wiemy, nie stało. Teraz znów się wydaje, że ludzie zgłaszają bliskie lewicy żądania, że powinna na tym wypłynąć – ale wcale się tak nie musi stać. Jest też kwestia uchodźców. Czy oni staną się politycznym game changerem? Wreszcie interesujące jest dla mnie pytanie o dalsze losy populizmu, czy faktycznie się skończy. Przynajmniej w znanej nam formie populizmu transferów i PR-u.

PS: Na pewno będziemy przyglądać się temu, jak wygląda zaufanie do państwa w sferze polityk publicznych: edukacyjnych, zdrowotnej. Zaufanie jest dziś najbardziej deficytowym dobrem w Polsce. Ono i tak było niskie przed pandemią, teraz jeszcze się obniżyło. A to kluczowa kwestia: bez odzyskania przez obywateli minimalnego zaufania do państwa, pozwalającego zainwestować w wytwarzanie dóbr publicznych, czeka nas jakaś forma barbarzyństwa.

Raport Przemysława Sadury i Sławomira Sierakowskiego "Polacy za Ukrainą, ale przeciw Ukraińcom" przeczytasz tutaj.

Zobacz także: "Okolica ładna i co z tego? Zostali tylko tacy, że jak powiem 50+, to zaniżę"