• Afera dotyczyła nieprawidłowości przy obrocie węglem oraz sprzętem wykorzystywanym w kopalniach
• Niesprawne maszyny miały przyczynić się do dwóch katastrof w kopalniach
• Podejrzewana o udział w aferze posłanka Barbara Blida popełniła samobójstwo podczas przeszukania jej domu i zatrzymania przez ABW
• Więcej ważnych informacji znajdziesz na stronie głównej Onetu. Jeśli nie chcesz przegapić żadnych istotnych wiadomości — zapisz się na nasz newsletter

Wałęsa i rozliczenie mafii węglowej

Wydobywany węgiel kamienny powszechnie stosuje się jako paliwo – handlując nim w milionach ton, wartych, jak można się domyślić – miliony czy wręcz miliardy złotych. Tam, gdzie wchodzą w grę tak duże pieniądze, zwykle nie brakuje chętnych, by mieć z tego coś dla siebie. I tak, już podczas swojej kadencji z lat 1990-1995, prezydent Lech Wałęsa zapowiadał, że doprowadzi do rozliczenia tzw. śląskiej mafii węglowej.

Nic takiego się jednak nie stało, a wręcz przeciwnie. Istotna postać tej branży na Śląsku, Barbara K. i jej firma "Agencja K.", radziła sobie całkiem dobrze. Kobieta, już po zakończeniu prezydentury Lecha Wałęsy, pojawiała się rokrocznie w rankingu najbogatszych Polaków tygodnika Wprost. W 1996 r. zajęła na liście 94. miejsce, rok później setne, a w 1998 r. – już 74.

Jak miało się potem okazać, mechanizm działania "Agencji K." był dość prosty. Skupowała ona od spółek węgiel na odroczony termin płatności i sprzedawała go drożej, od razu inkasując duże kwoty od kontrahentów i częściowo znów inwestując je w zakup kolejnych partii węgla. W grę wchodziły miliony ton węgla dla sektora energetycznego, przy czym "Agencja K." kupując, płaciła za tonę 1,50 zł, a sprzedając uzyskiwała co najmniej 10-procentową prowizję.

• Gangster, który przebierał się za bezdomnego. Mroczne lata w historii Torunia

Było to możliwe po pierwsze dlatego, że "Agencja K." wręczała włodarzom kilku spółek węglowych wysokie łapówki, zapewniając sobie korzystne ceny i pierwszeństwo zakupu – miesięcznie łapówki opiewały na kwoty rzędu 10-15 tys. zł. Później śledczy zakładali, że największa wręczona łapówka dla prezesa jednej ze spółek węglowych wyniosła 420 tys. zł. Po drugie – podrabiano "klasówki", czyli dokumenty poświadczające klasę węgla – fałszywie czyniąc tani węgiel niskiej jakości, droższym i wyższej jakości. Jednocześnie ceny proponowane przez "Agencję K." klientom wciąż pozostawały bezkonkurencyjne. Gdy długi za zakupy w spółkach węglowych na odroczony termin płatności stały się zbyt wysokie, ogłoszono upadłość "Agencji K.", a co najmniej trzy spółki poniosły w ten sposób straty na kilkadziesiąt milionów złotych. Firm stosujących podobny proceder było w całym kraju wiele – w kolejnych latach policja i Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego dość często rozbijały takie właśnie, kilkunastoosobowe "gangi węglowe".

Katastrofa w kopalni Jas-Mos

Tymczasem 6 lutego 2002 r. w powstałej osiem lat wcześniej kopalni Jas-Mos w Jastrzębiu-Zdroju doszło do katastrofy. W wyniku wybuchu pyłu węglowego przy robotach strzałowych na głębokości 700 m zginęło 10 górników. 37 udało się wyjść ze zdarzenia cało – tylko kilku z nich odniosło poważniejsze obrażenia. Już w marcu 11 osób pociągnięto do odpowiedzialności za zaistniałą sytuację – sześć z nich otrzymało zakazy pracy w górnictwie na okres do dwóch lat, a pięć osób miało trafić przed sąd za wykroczenia w przestrzeganiu przepisów Bezpieczeństwa i Higieny Pracy.

W kwietniu poinformowano, że w kopalni nie przestrzegano zasad i przepisów prowadzenia prac, brakowało także należytego nadzoru kierownictwa oraz dozoru ruchu w kopalni. Jednymi z osób odpowiedzialnych za katastrofę miało być kilka jej ofiar. Zdecydowano też o przygotowaniu szczegółowego raportu na temat nadużyć w handlu węglem i sprzętem górniczym, jako że to ten ostatni mógł zawieść i doprowadzić do tragedii.

Kilka lat później, w 2007 r., tygodnik Wprost ujawnił, że raport zaginął. Miał zostać podpisany przez ministra spraw wewnętrznych i administracji z lat 2001-2004, Krzysztofa Janika z SLD i przekazany innym resortom do zapoznania się z nim. Ówczesny premier Leszek Miller (również z ramienia SLD) mówił, że słyszał od Janika o raporcie, ale go nie otrzymał. Sam Janik, kiedy zaginięcie raportu wyszło na jaw, w rozmowie z dziennikarzami stwierdził natomiast, że pamięta go tylko ogólnikowo – były to m. in. mechanizmy korupcyjne oraz, że bazował w dużej mierze na danych dostarczonych przez Wyższy Urząd Górniczy i Centralne Biuro Śledcze. Nie pamiętał natomiast, co dokładnie znajdowało się w raporcie.

Nazwisko byłego ministra spraw wewnętrznych i administracji pojawiło się wtedy w kontekście afery węglowej nie po raz pierwszy. W 2003 r. dziennik "Rzeczpospolita" ujawnił, że Janusz Ocipka, dyrektor gabinetu politycznego Krzysztofa Janika, posiada udziały m. in. w Przedsiębiorstwie Organizacji Zaopatrzenia i Zbytu Agrokompleks, czyli spółce węglowej, która nie płaciła kopalniom za węgiel kupowany od nich na odroczony termin płatności. Według redaktorów "Rzeczpospolitej" w innej spółce, powiązanej z Agrokompleksem, w radzie nadzorczej zasiadał sam minister Janik. Jesienią jeden z posłów Prawa i Sprawiedliwości złożył w tej sprawie do prokuratury zawiadomienie o możliwości popełnienia przestępstwa. Dość szybko umorzono je ze względu na brak dowodów przestępstwa.

ABW wkracza do akcji

Nie oznaczało to jednak końca sprawy węglowej. W 2005 r. rozpoczęły się aresztowania, realizowane m. in. przez Agencję Bezpieczeństwa Wewnętrznego. Najpierw wpadło dwóch biznesmenów prowadzących firmę Funa, podejrzanych o wręczanie łapówek urzędnikom państwowej spółki węglowej. Pierwszy z ujętych był samorządowcem ze Śląska z ramienia SLD. Ich spółka miała pośredniczyć w dostawach węgla dla sektora energetycznego według wcześniej opisanego mechanizmu – były to duże ilości, kupowane taniej, a sprzedawane drożej (ale wciąż w atrakcyjnych cenach) jako węgiel wyższej jakości niż faktyczna. W ten sposób mogli zarobić nawet milion złotych.

• Czytaj też: Samobójstwo z węglem w tle

Dalej zatrzymana została wspominana wcześniej Barbara K., właścicielka firmy "Agencja K.”, podejrzana m. in. o przestępstwa korupcyjne. Nazywano ją "Alexis polskiego górnictwa" lub "Śląską Alexis", co było nawiązaniem do postaci Alexis Carrington z serialu "Dynastia". W tym samym czasie zarzuty przekroczenia uprawnień przy prywatyzacji Polskich Hut Stali usłyszał były poseł SLD i współtwórca Polskiego Towarzystwa Węglowego (razem z Barbarą K. w 1995 r.) – Andrzej Sz., opisywany przez media jako "śląski baron SLD". To dość barwna postać – w latach 70. i 80. pracował w hutach i kopalniach, należał do Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. W ostatniej dekadzie XX wieku zasiadał natomiast w zarządach różnych spółek, by w latach 2001-2003 sprawować urząd wiceministra gospodarki (z którego został odwołany po ujawnieniu posiadania przez niego udziałów w prywatnej spółce Kamport, co było złamaniem ustawy antykorupcyjnej) oraz wiceministra skarbu państwa w 2004 r. (już po zbyciu udziałów w spółce).

Śledczy uważali, że w latach 2002-2003 razem z kilkoma osobami miał dopuścić się płatnej protekcji, proponując korzystną prywatyzację Polskich Hut Stali korporacji United States Steel – w zamian za prowizję w wysokości 30 milionów złotych. Ostatecznie od 2003 r. rozmowy na wyłączność prowadzono z inną korporacją – z Wielkiej Brytanii, która objęła 70 proc. udziałów w Polskich Hutach Stali. Wówczas przedstawiciele United States Steel powiadomili śledczych o możliwych nieprawidłowościach przy prywatyzacji. Andrzej Sz. nie przyznawał się do winy, groziło mu do 3 lat pozbawienia wolności.

W 2006 r. media donosiły, że "mafia węglowa" mogła zarobić już ogromną kwotę 50 mld zł. Ówczesny minister spraw wewnętrznych i administracji z ramienia Prawa i Sprawiedliwości, Ludwik Dorn, postulował wtedy, by wszcząć śledztwo w sprawie osób, które z resortu wyprowadzają dokumenty na temat afery węglowej. Nie było praktycznie wątpliwości, że taka sytuacja miała miejsce – pozostawało ustalenie, kto za tym stał.

Katastrofa w kopalni Halemba

21 listopada 2006 r. w kopalni Halemba w Rudzie Śląskiej doszło do katastrofy – wybuchł metan, a potem eksplodował pył węglowy. Zginęły 23 osoby – ośmiu górników pracujących w kopalni i 15 pracowników zewnętrznej firmy MARD. Nie mieli szans na przeżycie ze względu na nagły wzrost temperatury. Reakcją rządu było przeprowadzenie przeglądów we wszystkich kopalniach w kraju. Tym bardziej, że tragedii prawdopodobnie dałoby się zapobiec. Wcześniej, w lutym tego samego roku, w kopalni Halemba ujawniono podwyższone stężenie metanu. Doszło do wybuchu, a w jego efekcie do zawalenia się chodnika. Górnikom udało się uciec, uwięziony i lekko ranny pozostał tylko specjalista do spraw metanu. Dzięki temu, że miał przy sobie coś do picia, a pęknięta rura dawała mu dostęp do chłodniejszego powietrza, przeżył pod ziemią 111 godzin – gdy dotarli do niego ratownicy, o własnych siłach przeszedł korytarzem do miejsca, skąd wyciągnięto go na powierzchnię. Jak widać, nie wyciągnięto z tego odpowiednich wniosków.

Sprawa Barbary Blidy

25 kwietnia 2007 r. Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego i policja wkroczyły celem przeszukania i zatrzymania do domów 11 osób na podstawie nakazu prokuratora okręgowego w Katowicach w sprawie afery węglowej. Ujęty został m. in. były poseł Akcji Wyborczej Solidarność Henryk D., który usłyszał zarzuty korupcyjne. Kolejną osobą, wobec której podejmowano te czynności, okazała się była minister budownictwa z lat 1993-1996 i posłanka SLD z lat 1989-2005, Barbara Blida. Podejrzewano ją o pośrednictwo w przekazaniu 80 tys. zł łapówki od Barbary K. Zbigniewowi B., byłemu prezesowi Rudzkiej Spółki Węglowej – na przełomie 1997 i 1998 r.

W wątkach śledztwa dotyczących Blidy pojawiły się też kwestie rzekomego nielegalnego finansowania kampanii prezydenckiej Aleksandra Kwaśniewskiego z 1995 r. oraz wymienionego wcześniej Polskiego Towarzystwa Węglowego, które zrzeszało spółki węglowe i stało m. in. za lobbowaniem zmian w prawie dotyczącym sektora węglowego. W trakcie przeszukania Blida poprosiła o możliwość skorzystania z toalety, gdzie udała się z nią jedna z funkcjonariuszek ABW. Była posłanka miała nagle wyciągnąć z szafki rewolwer Astra 680 i śmiertelnie postrzelić się z niego w klatkę piersiową. Wokół sprawy pojawiło się wiele wątpliwości – wynikały one m. in. z tego, że kamery funkcjonariuszy ABW zarejestrowały jedynie wejście do domu i rozmowę z mężem Blidy, a nie pokazywała, co dokładnie stało się w toalecie.

Śledztwo dotyczące łapówek mających ułatwiać zakup milionów ton niskiej jakości węgla w niskich cenach to nie jedyne, czym miała zajmować się "mafia węglowa". W oddzielnym śledztwie badano wątek instalowania w kopalniach starych, niekoniecznie sprawnych maszyn – za zgodą prezesów kopalń, którzy mieli w zamian otrzymać po kilkanaście tysięcy dolarów łapówek. Tak miało się stać w kopalniach Budryk i Zofiówka. Podejrzewano, że podobnie mogło stać się w przypadku kopalń Jas-Mos oraz Halemba, gdzie doszło do tragicznych katastrof odpowiednio w 2002 i 2006 r.

19 grudnia 2007 r. powołano sejmową komisję śledczą do wyjaśnienia sprawy śmierci byłej posłanki Barbary Blidy. Jej przewodniczącym został potem ówczesny poseł SLD, Ryszard Kalisz. W tym samym czasie dobiegło końca śledztwo prokuratorskie w sprawie afery węglowej. Głównym świadkiem, który ujawnił mechanizmy i powiązania w ramach procederu, była Barbara K., właścicielka firmy „Agencja K.”. W informacjach przekazanych śledczym obciążała m. in. właśnie Barbarę Blidę. Ostatecznie na ławie oskarżonych miały zasiąść cztery osoby – były wiceprezes Rudzkiej Spółki Węglowej Wiesław K., były prezes Nadwiślańskiej Spółki Węglowej Jerzy H., były poseł AWS Henryk D. i Jacek W. – współpracownik Barbary K., który wręczał łapówki włodarzom spółek węglowych.

Biznes i polityka

W lutym 2008 r. wszczęto natomiast śledztwo w sprawie nielegalnego finansowania partii SLD i Socjaldemokracji Rzeczypospolitej Polskiej z lat 1994-2004 przez osoby powiązane z aferą węglową. Badano m. in. wątek Stowarzyszenia Członków Siemianowickich Spółdzielni Mieszkaniowych "Nasz dom", które założyła Barbara K. Miało ono pomagać mieszkańcom i firmom z problemami finansowymi czy socjalnymi. Ujawniono jednak, że prezes "Naszego domu", Zbigniew K., startował na radnego Siemianowic Śląskich z ramienia SLD z poparciem m. in. Barbary Blidy, Andrzeja Sz. czy Ryszarda K. – innego byłego posła SLD, który ujawnił potem te powiązania.

Miesiąc później na 9 miesięcy pozbawienia wolności w zawieszeniu na dwa lata oraz karę grzywny skazana została Ewa K., biorąca udział w ustawieniu przetargu na likwidację ściany wydobywczej, podczas której doszło do katastrofy w kopalni Halemba w 2006 r. Kobieta przyznała się do winy i wnosiła o wymierzenie kary bez procesu – na ogłoszeniu wyroku nie pojawiła się. W listopadzie natomiast w sprawie katastrofy oskarżono byłego dyrektora kopalni Kazimierza D. i 17 innych osób – m. in. głównego inżyniera, dyspozytora czy właściciela zewnętrznej firmy MARD. Zarzuty dotyczyły łamania przepisów czy fałszowania odczytów z metanomierzy. W postępowaniu przesłuchano ponad 350 świadków.

Listopad 2009 r. to natomiast przeniesienie sprawy śmierci Barbary Blidy do Prokuratury Okręgowej w Łodzi. Ta nie stwierdziła, by przy zabezpieczaniu miejsca zdarzenia ktoś zacierał ślady czy niszczył dowody, ale przedstawiła zarzuty niedopełnienia obowiązków Grzegorzowi S., byłemu funkcjonariuszowi ABW odpowiedzialnemu za grupę realizującą przeszukanie i zatrzymanie w domu Blidy. Nie przyznawał się do winy, wnosił o uniewinnienie, zaś prokuratura o 6 miesięcy pozbawienia wolności w zawieszeniu na dwa lata i 5-letni zakaz sprawowania funkcji publicznych. W 2013 r. sąd I instancji skazał go faktycznie na takie pozbawienie wolności w zawieszeniu, ale nie orzekł zakazu sprawowania funkcji publicznych.

W 2010 r. powstał fabularyzowany film dokumentalny Sylwestra Latkowskiego i Piotra Pytlakowskiego "Wszystkie ręce umyte. Sprawa Barbary Blidy". Główną rolę zagrała w nim Adrianna Biedrzycka. Lipiec 2011 r. przyniósł zaś raport końcowy komisji śledczej w sprawie śmierci byłej posłanki. Postulowano o przedstawienie zarzutów byłemu szefowi Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego Bogdanowi Święczkowskiemu oraz byłemu wiceszefowi ABW Grzegorzowi O., a także postawienie przed Trybunałem Stanu byłego premiera Jarosława Kaczyńskiego i byłego ministra sprawiedliwości Zbigniewa Ziobry. Prawo i Sprawiedliwość nie zgadzało się z tymi postulatami i przedstawiło zdanie odrębne.

• Czytaj też: Sąd nad śmiercią Blidy

Łaskawe sądy

Miesiąc po raporcie komisji śledczej zapadł wyrok sądu I instancji w sprawie byłego posła AWS Henryka D., na którym ciążyły zarzuty korupcyjne. Skazano go na rok pozbawienia wolności w zawieszeniu na 2 lata i 15 tys. zł grzywny, za przyjęcie łapówki w wysokości 100 tys. dol od Barbary K. Potwierdziła to ona sama w swoich wyjaśnieniach. Łapówka miała zostać wręczona w dwóch ratach w okresie od grudnia 1997 do maja 1998 r. – łącznie na kwotę 350 tys. zł. Pieniądze miały być docelowo przekazane nieżyjącemu już, ówczesnemu ministrowi sportu Jackowi Dębskiemu, aby zięć Barbary K. mógł zostać jego doradcą w gabinecie politycznym. Nie wiadomo, czy pieniądze trafiły do Dębskiego, a Henryk D. zaprzeczał też, jakoby sam miał je przyjąć. Wiadomo natomiast, że zięć Barbary K. faktycznie został doradcą ministra. Henryk D. zapowiadał odwołanie od wyroku.

Najpierw w I instancji w 2012, a potem już prawomocnie w 2013 r. uniewinniono Barbarę K. od zarzutów korupcyjnych oraz nieprawidłowości przy załatwianiu dotacji państwowych – m. in. na usuwanie szkód górniczych czy regulację rzeki Rawy. Jako, że jej wiedzę uznano za wiarygodną i kluczową w rozpracowaniu afery paliwowej, skorzystała ze swoistego "przywileju bezkarności". W procesie uniewinniono też córkę Barbary K., która prowadziła własną firmę. Sama Barbara K. po latach razem z mężem miała założyć agencję consultingową.

Listopad 2015 r. to wyrok Sądu Rejonowego w Rudzie Śląskiej w głównym wątku afery węglowej, utrzymany potem w 2016 r. przez Sąd Okręgowy w Gliwicach. Wiesław K. (były wiceprezes Rudzkiej Kompanii Węglowej) został skazany na 2,5 roku pozbawienia wolności i 90 tys. zł grzywny za przyjęcie 420 tys. zł łapówki od Barbary K. Jerzy H. (były prezes Nadwiślańskiej Kompanii Węglowej) usłyszał karę 1,5 roku pozbawienia wolności w zawieszeniu i 75 tys. zł grzywny, natomiast Jacek W., współpracownik Barbary K. – na 2,5 roku za kratkami i 90 tys. zł grzywny. Co ważne, sąd, mimo medialnego określenia "mafia węglowa", zaznaczył, iż nie była to zorganizowana grupa przestępcza.

Cieszymy się, że jesteś z nami. Zapisz się na newsletter Onetu, aby otrzymywać od nas najbardziej wartościowe treści.