Gdyby ludzki organizm mógł mówić, prawdopodobnie przyznałby, że życie w czasach prehistorycznych było dla niego mniej obciążające niż współczesność. Bo żywot człowieka pierwotnego oczywiście wiązał się z mniej lub bardziej poważnymi niebezpieczeństwami – był to czas ucieczek przed dzikimi zwierzętami, śmiertelnego strachu przed burzą, walki o przetrwanie. Ale jednocześnie ludzki organizm był do tych sytuacji przystosowany.
Stres, który dziś uważany jest za czyste zło, kiedyś stanowił oręż służący przetrwaniu. Wydzielane w chwili strachu kortyzol, adrenalina i noradrenalina napędzały organizm do walki lub ucieczki. Były takim cennym „dopalaczem”, zwiększającym szanse na przeżycie. Po opanowaniu sytuacji hormony wracały do normalnego poziomu, a człowiek pierwotny mógł dalej wieść swoje prehistoryczne życie.
Współcześnie większość codziennych zagrożeń człowieka rozgrywa się w głowie. Hormony stresu produkowane są, gdy ktoś martwi się utratą pracy, szykuje się do trudnego egzaminu czy pokłóci się z partnerem. Nie ma powodów do walki czy ucieczki, a naturalny „dopalacz” do niczego się nie przydaje. Bo mało kto w trudnej sytuacji decyduje się np. na sprint, który w takich okolicznościach mógłby skutkować pobiciem życiowego rekordu. Hormonów nie udaje się więc spożytkować – a to negatywnie odbija się na naszym zdrowiu.
Kropla drąży skałę
Gdy poważny stres zdarza nam się tylko od czasu do czasu, jego wpływ na ludzki organizm jest minimalny. Gorzej, jeśli jest to stan permanentny. I wcale nie chodzi tu o naprawdę trudne sytuacje, takie jak widmo utarty pracy czy tocząca się sprawa rozwodowa. Długotrwały stres dotyczy większości z nas, choć wcale nie zdajemy sobie z tego sprawy.
Z opublikowanego we wrześniu 2020 roku badania „Polacy a stres” wynika, że prawie połowa dorosłych ludzi w naszym kraju odczuwa stres kilka razy w tygodniu, z czego 18 proc. osób deklaruje, że dzieje się to codziennie lub prawie codziennie. To wyniki z czasów pandemii, dlatego warto spojrzeć też na te publikowane w roku wcześniejszym. I tak w 2019 roku sytuacja była… jeszcze gorsza. Z badania „Polacy a stres w pracy i życiu” wynika, że aż 80 proc. Polaków przyznało się do tego, że stresują się każdego dnia.
Dzień przeciętnego Polaka to pasmo zmartwień – czy zdąży do pracy, czy dziecko w szkole będzie grzeczne, czy będzie w domu, kiedy kurier przyniesie paczkę, czy teściowa wpadnie w niedzielę na obiad. Wystarczy wpisać w wyszukiwarce hasło „co nas stresuje – badanie”, żeby dowiedzieć się, że powodem do zmartwień Polaków są m.in. święta (73 proc.), praca zdalna (33 proc.) czy wakacyjny wyjazd (50 proc.). Takie pozornie mało istotne powody do stresu, gdy występują często, są jak kropla, która drąży skałę. Zostawiają po sobie coraz wyraźniejszy ślad w psychice i ciele.
Zobacz więcej: Stres, stres i w końcu dystres. Z tego stanu organizm nie potrafi już powrócić do równowagi
Ciało chore na stres
Gdy nadmiernie się zamartwiamy, kontrolę nad mózgiem przejmuje ciało migdałowate. A to z kolei prowadzi do swoistego błędnego koła. Jedna negatywna sytuacja nakręca proces, w którym wszystko zaczynamy widzieć w czarnych barwach.
– Stres, kiedy jest długotrwały lub powtarzalny, może spowodować rozregulowanie delikatnej równowagi pomiędzy funkcjami poznawczymi a emocjami, opartej między innymi na działaniu serotoniny – tłumaczy neurobiolog dr Wojciech Glac. – Pod wpływem stresu ilość serotoniny może ulegać zmniejszeniu, a wówczas ciało migdałowate staje się nadaktywne i zaczyna powodować, że widzimy sytuację jako gorszą, niż jest ona w rzeczywistości. Stres może osłabić funkcjonowanie kory przedczołowej, a wówczas następuje utrata zdolności kontroli nad emocjami i zachowaniem oraz zdolności do zdroworozsądkowej, chłodnej analizy sytuacji. Nawet proste zdarzenia i obiektywnie mało kłopotliwe sytuacje, nadinterpretowane przez układ emocjonalny, mogą powodować, że będziemy je postrzegali jako sytuacje bez wyjścia. To taki początek drogi po równi pochyłej.
Napięcie, które odczuwamy każdego dnia, sprzyja bezsenności, problemom skórnym, bólom mięśniowym czy dolegliwościom trawiennym. Długotrwały stres jest bezpośrednią przyczyną wrzodów żołądka. Prowadzi też do łysienia, przyrostu masy ciała, silnego bólu głowy, wysypek skórnych, a także obniżonej odporności. To z kolei skutkuje częstszymi przeziębieniami czy np. pojawianiem się opryszczki.
Życie w przewlekłym stresie może pozostawić trwały ślad w organizmie, prowadząc do przewlekłych chorób. Efektem nieleczonego napięcia może być nadciśnienie, cukrzyca czy zespół jelita drażliwego. Stres zwiększa też ryzyko zawału serca czy wystąpienia chorób autoimmunologicznych (np. atopowego zapalenia skóry). Skutkiem życia w stanie niepokoju jest też znaczny spadek nastroju, który prowadzić może np. do depresji. Stres wpływa też na płodność, libido czy potencję.
Stres zaczyna i kończy się w głowie
Po czym poznać, że ten codzienny stres faktycznie odciska na nas piętno? Wbrew pozorom sygnały są dość łatwe do odczytania.
– Życie w permanentnym stresie to życie w nieprzyjemnym napięciu – mówi Joanna Godecka, psychoterapeutka. – Nawet jeśli się do tego przyzwyczajamy, ten stan nie pozostaje bez wpływu na nasze funkcjonowanie. Pojawia się przewaga myśli lękowych: „Nie zdążę, nie dam sobie rady, jak ja sobie z tym poradzę, nie mogę popełnić błędu, a co jeśli…”. Jesteśmy systemem myślowo-uczuciowym umieszczonym w ciele, więc wszystko jest połączone. Myśli wywołują emocje: niepokój, zwątpienie, obawę, czyli lęk w wielu jego odsłonach. Układ hormonalny produkuje adrenalinę i noradrenalinę oraz kortyzol. Ciało reaguje dyskomfortem, pogarsza się jakość naszego snu. Czujemy się spięci i zaczynamy sięgać po używki. Trzeba być bardzo odciętym od siebie (niestety zdarza się i tak), żeby tego wszystkiego nie zauważyć.
W momencie, kiedy uświadamiamy sobie, że nas też, jak wiele osób, dotyczy życie w ciągłym stresie, przychodzi czas na działanie. Jak najszybciej powinniśmy wtedy powiedzieć sobie: „Dość!”.
– Powiedzenie sobie „dość” to punkt zwrotny i ten moment powinien nastąpić jak najwcześniej. Trudne emocje, których doświadczamy, są w istocie komunikatem: zmień wzorzec, zacznij żyć inaczej. Jeśli go ignorujemy, wewnętrzny głos wysyła go aż do skutku. A ten skutek to pogorszenie zdrowia, załamanie, lęk uogólniony, czyli nerwica. Dlatego warto zareagować w chwili, kiedy zobaczymy, że nasz styl życia wywołuje w nas ten cały ciąg reakcji – dodaje Joanna Godecka.
W teorii jest to rozwiązanie logicznie uzasadnione. Kiedy uświadomimy sobie, że coś nam szkodzi, powinniśmy z tego zrezygnować. Tylko jak to zrobić, jeśli nauczyliśmy się już konkretnego schematu myślenia, a nasze życie nie zmieni się z dnia na dzień na takie, które wywołuje w nas mniej powodów do napięć?
– Żeby sobie odpuścić i nie przejmować się zbyt wieloma sprawami, trzeba pozwolić sobie na ewentualny błąd, niepowodzenie – tłumaczy Joanna Godecka. – Jesteśmy często więźniami kompletnie niefunkcjonalnych przekonań, choćby takiego, że można przejść przez całe życie, nigdy nie doświadczywszy najmniejszego potknięcia. Danie sobie do tego prawa to podstawa nieopresyjnego myślenia. Kiedy się boimy, koncentrujemy się w istocie na naszych słabościach i niedoskonałościach, czyli: „Obym tylko czegoś nie popsuła”, „Żebym tylko czegoś nie schrzanił”. Kiedy odpuszczamy, zaczynamy myśleć: „Zrobię wszystko, co potrafię, żeby mi się udało”. Wtedy odwołujemy się do naszych zasobów i naszych „możności”. Taka narracja na początek dnia sprawia, że budujemy zaufanie do siebie, a ono najlepiej broni nas przed stresem.
O nieuświadomionym stresie informują nieprzyjemnie napięte mięśnie pod koniec dnia albo ból głowy po przebudzeniu – znak, że przez całą noc zgrzytało się zębami. Takie sygnały łatwo jest bagatelizować, a spirala nakręca się dalej. Żeby przerwać to błędne koło, które obciąża cały organizm, trzeba zdać sobie sprawę z mechanizmów, jakie za tym stoją. I podjąć decyzję, że koniec z martwieniem się wakacjami, ocenami czy mało istotną kłótnią. Szkoda zdrowia.
Konsultacja: Joanna Godecka - psychoterapeutka i life coach, prowadzi Ośrodek Psychoterapii Indie You, autorka bestsellerowych poradników, „Jak uciszyć wewnętrznego krytyka”, „Nie odkładaj życia na później”, „Przestań się zamartwiać” i innych
