Mobbing w pracy "po polsku". Zaczyna się zawsze niewinnie

Mobberzy lubią działać w "białych rękawiczkach". To, co bywa niewidzialne dla otoczenia, doprowadza człowieka na skraj przepaści psychicznej i rozbija zespół. Nękanie wyniszcza środowisko pracy, choć często trudno je udowodnić. Spotyka się z nim co 10 pracownik.  

– Współczuję Twojemu mężowi. W domu też jesteś taka niezdarna? – usłyszałam, kiedy przez przypadek przy nowym ordynatorze wypadła mi strzykawka z ręki. Myślałam, że to niezręczna ironia, ale takie komentarze zaczęły się powtarzać coraz częściej. – Gdyby nie braki w personelu pielęgniarskim, już dawno byś tu nie pracowała - swoją historię zaczyna Jadwiga, pielęgniarka ze szpitala powiatowego w centralnej Polsce. Statystyka mówi, że mobbing dotyka od 15 do 17 proc. pracowników oświaty, administracji i służby zdrowia. Ale mobbing nie ma konkretnego munduru. Spotyka się z nim średnio co dziesiąty zatrudniony. 

Zaczyna się zawsze niewinnie

– Ta praca sama mnie znalazła. Na początku nie zdziwiła mnie duża rotacja, ale stwierdziłam, że to będzie całkiem niezłe wyzwanie - międzynarodowy koncern mediowy, nowi ludzie, nowe tematy – zaczyna swoją swoją historię Małgorzata, dziennikarka.

– Moja poprzednia szefowa, złota kobieta, odeszła na emeryturę i przyjechał lekarz z innego, większego miasta. Kiedy w mowie powitalnej do zespołu zapewnił nas, że chciałby unowocześnić system prowadzenia oddziału, to choć z obawą, byliśmy zadowoleni. Przecież zmiany sprawdzone w większym szpitalu tylko mogły nam pomóc. Bardzo się myliłam – mówi pracująca w szpitalu Jadwiga.

– Zamieszanie związane z wyborami samorządowymi odbiło się na placówce, w której pracowałem. To dom kultury. Dodatkowo nasza dyrektor zaszła w ciążę i zastąpiła ją wicedyrektorka. Każdy wiedział, że jest ostra i wymagająca, ale nikt nie sądził, że zamieni się we władcę absolutnego z gilotyną finansową w ręku – opowiada Łukasz z Mazowsza.

– Mobbing jest sytuacją paradoksalnie rzadką – wyjaśnia dr Agnieszka Mościcka-Teske z Uniwersytetu SWPS. – Jednak choć występuje sporadycznie, jego koszty są przerażające. Zgodnie z europejskimi danymi, które pokrywają się z moimi badaniami, nękania w miejscu pracy doświadcza około 10 proc. zatrudnionych. Dotyczy też od 15 do 17 proc. pracowników oświaty, administracji i służby zdrowia.

Podobne dane przedstawia nam Generalny Inspektorat Pracy. Urzędowi przypadki mobbingu najczęściej zgłaszają pracownicy z branży: edukacja, handel, naprawy, przetwórstwo przemysłowe, opieka zdrowotna i pomoc społeczna. Nie oznacza to oczywiście, że inne branże są od nich wolne. Po prostu część zawodów ma z definicji wpisaną w swoją charakterystykę stres i terminowość, tj. media czy reklama, dlatego tutaj trudniej jest samym pracownikom zorientować się, że dzieje się coś niepokojącego. 

Wyraźny punkt, kiedy wszystko się zaczęło

– Można wyróżnić kilka cech charakterystycznych, które mówią nam jasno, że mamy do czynienia z mobbingiem. To przede wszystkim szereg sytuacji wymierzonych przeciwko jednemu z pracowników, które mają na celu utrudnić mu pracę, zaszkodzić - wylicza dr Mościcka-Teske. - Muszą trwać przez jakiś czas i się powtarzać. Zwyczajowo przyszło się uważać za taki okres trzy miesiące, ale może się zdarzyć, że w pierwszym tygodniu będzie dochodziło do sytuacji mobbingowania, a w drugim nie, by powrócić w trzecim. Do nękania zazwyczaj dochodzi wielopłaszczyznowo, tj. w poniedziałek pracownik dostał mniejszą niż inni premię, we wtorek - nie został zaproszony na spotkanie działu, w środę - odbył nieprzyjemną rozmowę z przełożonym w jego gabinecie, w czwartek - dowiedział się o nowych wytycznych, które dotyczą niby wszystkich, ale egzekwowane są tylko od niego. Często udaje się znaleźć wyraźny początek mobbingowania. Może być to np. zmiana szefa, skończone studia, powrót z macierzyńskiego. I co ważne - zarzuty wobec zatrudnionego są nieuzasadnione, a więc np. przed momentem startowym mobbingu do jego pracy nie było większych uwag, a nagle się pojawiły – dodaje.

Jeśli ktoś podejrzewa, że jest ofiarą mobbingu, może zweryfikować zachowania swojego przełożonego dzięki 45 punktom opracowanym przez Heinza Leymanna, światowego eksperta właśnie ds. nękania w miejscu pracy [patrz poniżej]. 

– Gdybym miała wskazać taki moment graniczny, byłaby to moja operacja, o której jeszcze przy zatrudnieniu mnie informowałam szefową. Poszłam na nią mniej więcej półtora roku od podjęcia pracy. Rekonwalescencja wiązała się z trzymiesięcznym zwolnieniem lekarskim. Po powrocie z mojej szefowej wyszedł mobber – opowiada dziennikarka.

– U mnie to byłaby zmiana ordynatora – mówi pielęgniarka.

– Obroniłem pracę podyplomową z zarządzania. Może p.o. dyrektora poczuła się zagrożona, a brak "regularnej" dyrektor skłonił ją do podjęcia działań. Może była to taka niezdrowa zazdrość, bo sama stroni od dokształcania – rozważa pracownik domu kultury, z którym rozmawiam.

Kiedy mobber, a kiedy "upierdliwy" szef?

– W swoim życiu  miałam wielu surowych i wymagających przełożonych. Taka charakterystyka mojego zawodu: musi być szybko. Niekiedy pot spływał po klawiaturze, ale miałam też wrażenie, że dużo się uczę i paradoksalnie: nabywam pewności siebie. Tutaj wszystko się zmieniło. Moja szefowa przydzielała mi tematy niemożliwe do realizacji i wysyłała na drugi koniec Polski albo na przykład zawracała w połowie trzygodzinnej drogi, pod pretekstem pilnego kolegium, które miało się odbyć o niemożliwych godzinach tj. dokładne 15.28, a gdy byłam 100 metrów od redakcji, odwoływała spotkanie. W pewnym momencie zaczęła organizować dwa kolegia: spotkania z pozostałymi pracownikami, kiedy wszystko ustalano i dzień później w mojej obecności. Zabierała mi służbowego laptopa pod byle powodem, bombardowała telefonami o niemożliwych godzinach, ostentacyjne lekceważyła w miejscu pracy i tak dalej – kontynuuje Małgorzata.

– Współczuję twojemu mężowi. W domu też jesteś taka niezdarna – usłyszałam, kiedy przez przypadek przy nowym ordynatorze wypadła mi strzykawka z ręki. Myślałam, że to żart, ale takie komentarze zaczęły się powtarzać coraz częściej. – "Gdyby nie braki w personelu pielęgniarskim, już dawno byś tu nie pracowała", "Wolniej pracować to już naprawdę nie możesz, bo byś się musiała zatrzymać" - takie słowa padały w moim kierunku. Czasami rzucał uszczypliwość wobec innych pielęgniarek, ale na mnie skupił się najbardziej. Później okazało się, że wpływał także na grafik dyżurów - co święto, okazywało się, że muszę przyjść do pracy, "bo wypadała moja kolej. Nie odpowiadał mi na "Dzień dobry", a potem zarzucał, że jestem "wieśniarą, co nawet przywitać się nie umie”. 

– To zawsze ja musiałem zostawać po godzinach, oczywiście niepłatnych. Słyszałem, że to dlatego, że nie mam dzieci. Lecz przecież jakieś życie prywatne miałem. Doszło do tego, że przez dwa tygodnie przepracowałem 160 godzin bez ani jednego dnia wolnego, a później usłyszałem, że jeśli chcę odpocząć, to mogę złożyć podanie o urlop, który może będzie rozpatrzony, a może nie. O przerwach na śniadanie mogłem zapomnieć - nie można było jeść przy stanowisku pracy, a gdy tylko wychodziłem do kuchni, słyszałem, że jest pilny e-mail, na który muszę natychmiast odpowiedzieć, a dotyczył on na przykład obsługi przyszłorocznych spektakli. Warto wspomnieć, że działo się to w maju.

Wśród najczęściej wymienianych form mobbingu Główny Inspektor Pracy wskazuje: szykany, ubliżanie, gnębienie, prześladowanie i zastraszanie. Urząd otrzymuje skargi, w których Polacy skarżą się na podniesiony głos szefa, używanie przez niego wulgarnych słów, nękanie telefonami, grożenie zwolnieniem z pracy. Następnie wymieniali także poniżanie i dyskredytowanie w obecności innych pracowników lub/i osób trzecich takich jak klienci. Mobberom zarzuca się także nieuzasadnioną krytykę wykonywanej pracy czy zlecanie pozornie pilnych spraw, które okazują się później niepotrzebne.

Apogeum mobbingu

"Dla mnie był to moment, kiedy szefowa zarzuciła mi w rozmowie w pracy, że spotykam się ze znajomymi z innych redakcji w czasie wolnym i że jej się to nie podoba. Wtedy chyba po raz pierwszy zapaliła mi się czerwona lampka: ale że jak, że ona będzie decydowała z kim mam wyjść na piwo? Sama twierdziła, że to przez fakt, że czasami wypływają informacje, które mamy na wyłączność. W domyśle więc dodatkowo przy innych pracownikach nazwała mnie konfidentem, który przekazuje innym zdobywane przez nich z trudem informacje. To było celowe poniżenie przez oszczerstwo. Teraz to wiem".

"Kiedy urządzono oddziałową wigilię, a ja zostałam wskazana jako ta, która ma zostać na oddziale i zajmować się chorymi. Na prośbę moich koleżanek, byśmy mogły się zmieniać tak, by wszystkie były obecne, ordynator odpowiedział, że nie widzi takiej możliwości, by stworzyłby się bałagan. Czułam się strasznie rozżalona".

"Kiedy nie zostałem poinformowany o możliwości wzięcia udziału w szkoleniu, które nota bene załatwiała jeszcze poprzednia dyrektor po mojej sugestii. Gdy się o tym dowiedziałem na dzień przed, poszedłem się zapytać, o co chodzi i dlaczego wysyła się X, a nie mnie, skoro to szkolenie jest idealne dla mojego stanowiska pracy. Usłyszałem: bo nie jestem z Ciebie zadowolona, a teraz wyjdź. Byłem wściekły."

Co najczęściej czuli mobbingowani? "Bezsilność, nienawiść, poniżenie".

Osoby mobbingowane wielokrotnie zwracają uwagę, że w swojej pracy od momentu rozpoczęcia nękania czuły się jak "żaba, której stopniowo podgrzewa się wodę w garnku, a zamiast z niej wyskoczyć, podawały kucharzowi przyprawy i same w niej mieszały". To niestety typowe zjawisko.

– Nie jesteśmy przygotowani na usystematyzowaną przemoc psychiczną – tłumaczy dr Agnieszka Mościcka-Teske. Pracownik stara się zracjonalizować postępowanie przełożonego, gdyż przeważnie ufamy innym i chcemy czuć się bezpieczni w relacjach – dodaje.

Gdy takie działania się powtarzają, mobbingowani starają się znaleźć wytłumaczenie na przykład: "może miał zły dzień", "taki ma charakter", "może rzeczywiście zrobiłam coś źle". Podobnie jak przy przemocy domowej, pojawia się  zwątpienie we własną wartość, poczucie winy, a co za tym idzie -  spadek energii. A że zależy nam na pracy, to staramy się jeszcze bardziej na niej skupić, starać rzetelniej. Dalszy mobbing powoduje, że poddajemy się przekonaniom szefa, tracimy wiarę w siebie. 

Warto sobie uświadomić, że sam pracownik nie jest w stanie zmienić swojej sytuacji, szczególnie gdy mobber "się rozkręci". Choćby nie wiadomo, jak się starał, nie sprosta standardom przełożonego. Dlaczego? Bo szef najczęściej nie zdaje sobie sprawy, że nęka, a swoje działania ocenia jako racjonalne i sensowne. 

"Nikt nie stanął w obronie"

– Akurat na kolegów i koleżanki z pracy w większości nie mogę narzekać. Wspierali mnie, pocieszali, ale tylko wówczas, gdy szefowej nie było w pobliżu. Później dopiero wyszło na jaw, że jedna z koleżanek, której ufałam i się czasami zwierzałam, donosiła o wszystkim szefowej – mówi Małgorzata.

"Koleżanki coś tam próbowały mówić, jak na przykład w przypadku tej wymienionej przeze mnie wigilii, ale to były takie nieśmiałe głosy. Zresztą nie mam do nikogo pretensji, bo sama nie wiem, jakbym się zachowała". 

– Miałem wrażenie, że część odwraca wzrok. Co dziwne, raz na zebraniu wstawiła się za mną jedna z najstarszych pracownic domu kultury, za co jej później dziękowałem. Miesiąc później odeszła. Była cenionym pracownikiem i choć do emerytury zostały jej 2 lata bez problemu znalazła pracę - wspomina Łukasz.

I takie zachowanie niestety ale nie powinno nikogo dziwić. To zastanawiające, szczególnie że przecież nie ma jednego klucza do "bycia nękanym" i każdego może to spotkać. Dziś więc ty, jutro ja.

– Mobbing to "skumulowane drobiazgi", które na pierwszy rzut oka współpracownicy mogą nawet przeoczyć – wyjaśnia naukowiec z SWPS. - Nie są łatwe do rozpoznania, bo najczęściej pełny obraz ma tylko osoba mobbingowana. Poza tym ludzie kierują się rankingiem własnych wartości, co oznacza, że przeważnie swoje dobro będą najczęściej stawiać nad dobrobyt innych – dodaje.

Ale nawet te "skumulowane drobiazgi" powodują, że cierpi cały zespół, a nie tylko jeden nękany pracownik. Takie działania szefa podważają bowiem zaufanie do "pionu kierowniczego". Atmosfera staje się niemal nie do wytrzymania, a więc ciężko jest skupić się na pracy. Zamiast tego wszyscy śledzą, co teraz zrobi przełożony. Długofalowy mobbing znacząco obniża morale, i jak wskazuje psycholog z SWPS, chętniej są nieprzestrzegane inne zasady w miejscu pracy. 

Jak jednak wskazuje dr Agnieszka Mościcka-Teske, firmy mogą temu łatwo zaradzić. – Przede wszystkim poprzez mechanizm uruchamiający świadków w Wewnętrznej Polityce Antymobbingowej, która każda z firm powinna wdrożyć, zobowiązana Kodeksem pracy. Taki regulamin zachęca świadków do zgłaszania. Jasna procedura sprawia, że stają się oni "odważniejsi", bo wiedzą, że mają wsparcie systemowe "samej góry" – tłumaczy. 

Zgłosić? Ale po co?

"Do działania zmusił mnie mąż. Po prostu umówił mnie na wizytę u psychiatry, który "specjalizuje się" w pracownikach mediów. On z kolei namówił mnie do złożenia zawiadomienia wewnątrz firmy. Pion kierowniczy zaprosił mnie na "przesłuchanie", zapewniono mnie o pomocy. Ale w praktyce zmieniło się na... gorsze, bo moja szefowa dowiedziała się o wszystkim. Zaczęła mi więc utrudniać pracę na przykład poprzez późne zlecanie materiału, a następnie niepozwolenie mi dokończenia go, bo miałam mieć limitowany czas pracy. Do »góry« szła zaś informacja, że się nie wyrabiam. Trwało to ponad pół roku i nieubłaganie zbliżał się termin wygaśnięcia mojej umowy o pracę. O tym, że mi jej nie przedłużą, dowiedziałam się ostatniego dnia miesiąca o godz. 17.00. Myślę, że przełożeni specjalnie czekali z tym wszystkim, by w ten sposób rozwiązać problem. O 22.00 karetka zabrała mnie do szpitala w dość ciężkim stanie. Moją szefową zwolnili tydzień po mnie. Psychiatrycznie leczyłam się przez rok." 

"Musiałam chodzić na coraz dłuższe L4, bo po prostu nie mogłam pracować. Czułam duszności, trzęsły mi się niekontrolowanie ręce, zaczęłam mieć problemy z migrenami i sercem, nie spałam, a chodziłam wiecznie skrajnie zmęczona. Podczas każdego zwolnienia kontrolował mnie ZUS. Koleżanki mi powiedziały, że to ordynator za każdym razem ich prosił, więc nawet w czasie choroby nie odpuszczał. Po ponad 6 miesiącach dostał »awans« - został zatrudniony w innym szpitalu. Nowy ordynator okazał się normalny".

"Po macierzyńskim wróciła dawna dyrektor, ale mnie już w tym domu kultury nie ma. Do zmiany pracy ani rodzina ani dziewczyna nie byli mnie w stanie przekonać. Decyzję podjąłem właśnie gdy starsza koleżanka – ta która stanęła w mojej obronie – złożyła wypowiedzenie. Pomyślałem, że jeśli ona się nie boi, to czemu ja mam. Poszedłem na swoje. I choć pracuję tyle samo, to jestem zadowolony. Sam sobie sterem, żeglarzem, okrętem".

Nie ma jednego uniwersalnego sposobu postępowania, gdy przełożeni dowiadują się o mobbingu swoich pracowników. Na pewno są zobowiązani powołać komisję, która zbada przypadek. Często jednak może to oznaczać zostawianie mobbingowanego samemu sobie.

– Mobbingowanym radzę odizolować się od klimatu pracy. Iść na wolne, na urlop, na zwolnienie lekarskie, a jeśli jest rzeczywiście poddawany długotrwałemu nękaniu w pracy, z uzyskaniem L4 nie będzie problemu, bo niestety stan zdrowia w takiej sytuacji się pogarsza – radzi dr Agnieszka Mościcka-Teske. 

Z drugiej jednak strony przed radykalnymi działaniami wobec potencjalnego mobbera wstrzymuje konieczność "udowodnienia mu winy". Zgodnie z danymi Głównego Inspektoratu Pracy tylko niewielki odsetek zgłoszeń dotyczących mobbingu naprawdę dotyczył nękania w pracy. Od kilku lat wskaźniki utrzymują się na tym samym poziomie

– Analiza skarg, w których zawarty był zarzut mobbingu, prowadziła często do wniosku, że był on niewłaściwie wskazany przez skarżących – opisuje interpretuje Tomasz Zalewski, p.o. rzecznika prasowego GIP. – Działania lub zachowania pracodawców bądź współpracowników opisywane przez skarżących w większości przypadków nie wypełniały definicji mobbingu określonej w Kodeksie pracy. Najczęściej pod pojęciem mobbingu rozumiane były zachowania wynikające raczej z braku kultury osobistej, nieprzestrzegania zasad współżycia społecznego, a także zdarzenia o charakterze jednorazowym lub sporadycznym - dodaje. 

Wpływa na to wiele czynników tj. zasady i umiejętności komunikowania się, polityka firmy czy czynniki kulturowe.To oczywiście żadne wytłumaczenie, ale wówczas nie możemy mówić o nękaniu. – Miałam przypadek, gdy jednej pani ordynator zarzucono mobbing, bo krzyczała na pracowników. Okazało się, że nie dosłyszy. To oczywiście skrajny przypadek, ale przynajmniej na początkowym etapie warto się przyjrzeć mobberowi i jego działaniom – mówi pani doktor z SWPS. 

Przy mobbingu warto pamiętać o trzech częściach składowych: musi być przeciwko komuś, trwać przez dłuższy czas i dotyczyć kilku zachowań z miejsca pracy. 

Źródło: