Wojna trzydziestoletnia to najbardziej wyniszczający konflikt w Europie czasów nowożytnych. Ogromne armie przemierzały Rzeszę Niemiecką, walcząc, paląc i plądrując. W ślad za nimi podążały głód i epidemie. Niektóre miasta potrzebowały 100 lat, by powrócić do stanu sprzed wojny.
Konflikt z lat 1618–1648 objął cały obszar ówczesnej Rzeszy, liczącej na początku konfliktu przeszło 700 tys. km² i około 15 mln ludności. W walkach najbardziej ucierpiały: Pomorze Przednie, Saksonia, Czechy, Śląsk, ks. Brunszwiku, Palatynat reński, Alzacja oraz Wirtembergia.
![Rzesza Niemiecka u progu wojny trzydziestoletniej (rys. Sir Iain, CC BY-SA 4.0)](https://hrabiatytus.pl/wp-content/uploads/2018/11/HRR_1648-800x652.png.webp)
Starsza historiografia zachodnioeuropejska przez długi czas podtrzymywała stanowisko, że straty poniesione podczas wojny były niezwykle duże, sięgające w niektórych regionach Cesarstwa od 60% do nawet 90% ludności. Obecnie utrzymuje się pogląd, że skala zniszczeń nie odbiegała zasadniczo od innych obszarów Europy objętych długoletnimi konfliktami. Wyjątkowość wojny trzydziestoletniej polegała na wielkości obszaru dotkniętego działaniami zbrojnymi, co w skali całego organizmu politycznego, jakim była Rzesza, generowało ogromne szkody.
Wielkie armie, wielkie straty
W początkowym okresie wojny liczebność walczących stron nie była duża. W okresie czeskim na terenie Rzeszy operowały armie liczące od 15 do 25 tys. żołnierzy. Jednak w okresie szwedzkim Gustaw II Adolf miał już pod komendą 130 tys. ludzi, z których tylko 12% stanowili Szwedzi i Finowie, a na resztę składali się najemnicy. Równolegle rósł stan osobowy armii cesarskiej. Podczas bitwy pod Białą Górą w 1620 roku Ferdynand II wystawił 27 tys. żołnierzy, wliczając w to posiłki z Hiszpanii oraz Lisowczyków Zygmunta III. W 1628 roku Albrecht von Wallenstein jako głównodowodzący armią cesarską miał pod sobą 125 tys. ludzi.
![Wielkie armie wojny trzydziestoletniej oznaczały wielkie straty wśród żołnierzy i wielkie ciężary spadające na barki ludności (na ilustracji obraz Pietera Snayersa przedstawiający bitwę pod Honnecourt z 1642 r. Ze zbiorów muzeum Prado, nr katalogowy P001741)](https://hrabiatytus.pl/wp-content/uploads/2018/11/Pieter_Snayers_-_The_battle_of_Honnecourt_1642-800x578.jpg.webp)
W styczniu 1629 roku, w czasie walk z Duńczykami, Wallenstein donosił z wysypy Rugia, że jego „żołnierze jedzą koty i psy, a chłopi z głodu i desperacji sami potopili się w morzu”. Rozdzielając kwatery dla tak licznej armii, trzeba było szukać leży w całej Brandenburgii, Saksonii, a nawet w Holsztynie. Charakterystyczne, że wojska cesarskie – podobnie jak szwedzkie – składały się w znacznej mierze z najemników. W 1631 roku zanotowano, że w jednym z bawarskich regimentów służyli Włosi, Polacy, Słoweńcy, Chorwaci, Węgrzy, Grecy, Francuzi, Hiszpanie, Szkoci oraz Irlandczycy. Tygiel narodowościowy oraz wyznaniowy rodził dodatkowe konflikty z cywilami, którzy postrzegali żołnierzy jako najgorszych gnębicieli.
Pod koniec wojny trzydziestoletniej na niemieckim teatrze działań operowało 210 tys. żołnierzy, co stanowiło ok. 1,5% całej ludności Rzeszy przed rozpoczęciem walk. Były to znaczne siły nawet jak na współczesne standardy. Należy dodać, że żołnierzom towarzyszyła służba, żony, dzieci i rozmaitej maści czeladź. Ich obecność zwiększała wielkość obozu trzy-, a może nawet czterokrotnie. Do tego dochodziły zwierzęta. Szacuje się, że na 15 ludzi przypadał jeden wóz ciągnięty przez 2–4 konie, co mogło dawać 6 tys. koni na 30 tys. armię.
![](https://hrabiatytus.pl/wp-content/uploads/2018/11/Scottish_soldiers_in_service_of_Gustavus_Adolphus_1631-cropped-.jpg.webp)
W największych bitwach pod Breitenfeld (1631), Lützen (1632) i Jankov (1645) brało udział od 30 do 70 tys. żołnierzy. W czasie wojny trzydziestoletniej w bitwach zginęło ok. 200 tys. ludzi, a dalsze 400 tys. poniosło śmierć w wyniku odniesionych ran, epidemii i głodu. Daje to łączną liczbę 600 tys. zmarłych i poległych żołnierzy.
Relatywnie wysoka wielkość strat podczas bitew wynikała z zaciekłości walczących stron, wzrostu znaczenia broni palnej (zwłaszcza artylerii) oraz niszczycielskich szarż kawalerii na białą broń. W rezultacie w bitwie pod Breitenfeld zginęło 8 tys. z 31 tys. żołnierzy cesarskich, a szwedzkie straty w bitwie pod Nördlingen sięgnęły 50% stanu osobowego. Z kolei straty wojsk habsbursko-saksońskich w bitwie pod Wittstock (1636) w Brandenburgii wyniosły ponad 40%.
Epidemie
![Straty ludnościowe na terenie Rzeszy Niemieckiej poniesione w czasie wojny trzydziestoletniej (rys. Mix321, GNU FDL 1.2) Wojna trzydziestoletnia. Mapa konturowa pokazują obszary na terenie Rzeszy Niemieckiej dotknięte w największym stopniu przez straty ludnościowe.](https://hrabiatytus.pl/wp-content/uploads/2018/09/Straty_ludnościowe_po_wojnie_30letniej-350x345.png.webp)
W okresie poprzedzającym wojnę epidemie nawiedziły Rzeszę w latach 1610–1611 oraz w 1613 roku, w pierwszym dwudziestoleciu XVII wieku zarazy występowały więc relatywnie rzadko. Wojna trzydziestoletnia nie zwiększyła tego wskaźnika aż do 1622 roku. Następnie w latach 1622–1625 miała miejsce epidemia tyfusu oraz czerwonki. Ogromną zmianę na gorsze przyniosła interwencja szwedzka. Od 1631 roku zaczęły mnożyć się epidemie dżumy, odry oraz ospy, które osiągnęły swój szczyt w 1634 roku i trwały do końca dekady. We znaki dawał się także tyfus. Różnego rodzaju epidemie odpowiadały za 70% wszystkich zgonów na terenie Rzeszy podczas wojny.
W regionie Hesse-Kassel na zachodzie Rzeszy w latach 1626–1636 liczba urodzeń spadła o 60%, a następnie załamała się jeszcze bardziej i wyniosła zaledwie 25% wartości sprzed 1626 roku. W Augsburgu do 1632 roku liczba urodzeń dorównywała zgonom, jednak po interwencji Gustawa Adolfa w latach 1632–1635 poziom urodzeń obniżył się o 35%, po czym w kolejnych latach spadł o następne 10% względem czasów sprzed szwedzkiego najazdu.
Rzeczywistość tę opisywał pamiętnikarz William Crowne, który towarzyszył Thomasowi Howardowi hr. Arundel w poselstwie do Ferdynanda II w 1636 roku. Jego obserwacje są cenne, ponieważ nie kierował się uprzedzeniami narodowościowymi czy wyznaniowymi. Notował on, że miasto Hanau było oblegane przez wojska habsburskie mimo plagi, która pochłonęła w okolicy 22 tys. istnień ludzkich w ciągu 7 tygodni. W Arnhem nad Dolnym Renem ostrzegano go przed dżumą. W Wesel w Nadrenii Północnej-Westfalii autor spędził noc na łodzi, gdyż bał się wejść do miasta, w którym „w tym czasie umierało ponad trzydzieści osób dziennie od zarazy”. W czasie podróży powrotnej pod koniec 1636 roku Crowne pisał o 12 tys. mieszkańców w Nijmegen w Niderlandach zmarłych na zarazę.
Epidemie rozprzestrzeniali wędrujący po kraju żołnierze. Szwedzcy żołdacy przemaszerowali od Bałtyku do Monachium; a Hiszpańscy z Genui do Brukseli przez Monachium i Frankfurt nad Menem. Ważnym czynnikiem potęgującym roznoszenie chorób były migracje miejscowej ludności. Mieszkańcy opuszczali swoje miasta i wsie na stałe lub czasowo. Przykładowo w Strasburgu władze zarejestrowały pod koniec 1621 roku 10 tys. uchodźców. W marcu 1636 roku przebywało tam już 30 tys. obcych – była to liczba odpowiadająca większemu miastu Rzeszy.
![Strasburg, skryty za nowoczesnymi fortyfikacjami, zachował neutralność w wojnie trzydziestoletniej, nic dziwnego zatem, że napływały doń rzesze uchodźców (na ilustracji widok miasta z 1644 r.)](https://hrabiatytus.pl/wp-content/uploads/2018/11/Absolute_Strasbourg_1644_Merian_01-800x644.jpg.webp)
Rozwój epidemii mogła powstrzymać jedynie kwarantanna, którą siłą rzeczy stosowano w czasie oblężeń. Wówczas ludność wymierała lub była mordowana przy jednoczesnym paleniu zabudowań. Paradoksalnie tego typu działania przyczyniały się do zmniejszenia obszaru zarazy.
Szacuje się, że w transporcie lądowym w Rzeszy przed wynalezieniem kolei żelaznych uczestniczyło dziennie 40 tys. koni, co do pewnego stopnia obrazuje problem rozprzestrzeniania się patogenów wśród cywilów. Największa epidemia, w tym przypadku dżumy, przetoczyła się przez Niemcy w latach 1632–1637. Z parafii na terenie cesarstwa tylko pięć nie zanotowało przypadku zarazy. Szacuje się, że w jej wyniku utracono w niektórych regionach 40% ludności.
Wielka grabież
Rabunki na mieszkańcach miast i wsi miały charakter masowy. Cywile czuli ciągły strach nie tylko przed żołnierzami wroga, ale też własnymi oddziałami stacjonującymi w miastach lub rozkładanymi na leża zimowe. Chłopów obciążano też podatkami oraz nakładano na nich obowiązek zaopatrywania wojska. Okupanci z kolei nakładali liczne kontrybucje połączone z rabunkami.
![Żołnierze plądrujący farmę, obraz Sebastiaena Vrancksa, 1620 r.](https://hrabiatytus.pl/wp-content/uploads/2018/09/Vrancx_Soldiers_Plundering-800x580.jpg.webp)
Pamiętnik Crown’a przepełniony jest ciągłym poczuciem zagrożenia. Mimo że lokalni dowódcy gwarantowali mu bezpieczeństwo, to nie można było powiedzieć tego samego o licznych grasantach. Anglik notował, że ciągle słuchał ze strachem wystrzałów rozlegających się w lasach wokół niego. Później zauważył, że „lasy wzdłuż naszej trasy między Wurzburgiem a Frankfurtem ciągle przemierzały bandy Chorwatów, którzy grabili i rabowali wsie”. Opisując ogrom zniszczeń wojennych, podkreślał, że „na Renie ostało się ledwie kilka mostów, a od Kolonii do Frankfurtu wszystkie miasta, wsie i zamki splądrowano i spalono”. Nawet mniejsze oddziały wojska nie mogły spokojnie poruszać się po drogach w obawie przed dezerterami oraz uzbrojonymi chłopami, którzy chcieli wziąć odwet na żołnierzach.
![Krajobraz z podróżnikami napadniętymi nieopodal małego miasta, obraz z warsztatu Sebastiaena Vrancxa](https://hrabiatytus.pl/wp-content/uploads/2018/11/Sebastiaan_Vrancx_studio_-_A_landscape_with_travellers_ambushed_outside_a_small_town-800x497.jpg.webp)
Okazuje się, że sytuacja chłopów na okupowanych terenach nie była wiele gorsza niż w przypadku stacjonowania własnych wojsk. W 1623 roku w okręgu Treffurt w Turyngii w środkowych Niemczech mieszkańcy błagali na kolanach cesarskiego dowódcę Johana von Tilly’ego o zmniejszenie wysokości obowiązkowych dostaw zaopatrzenia dla lokalnego cesarskiego garnizonu oraz ukrócenie samowoli. Żołnierze gardzili cywilami mimo tego, że wielu z nich również wywodziło się z chłopstwa. Przynależność do armii uważali oni za społeczny awans, który skłaniał ich do solidaryzmu zawodowego.Z kolei cywile nie szanowali żołnierskiego sposobu życia, kłócącego się z chrześcijańskim modelem wychowania i dbałością o rodzinę. W celu utrzymania porządku cywilnego i zachowania standardów przyzwoitej seksualności odradzano w szczególności kontakty między miejscowymi kobietami i żołnierzami. Przykładowo w 1647 roku w Memmingen w Wirtembergii wygnano wszystkie kobiety utrzymujące bliskie relacje z wojskowymi. Nie brakowało przypadku ataków chłopów na wojska, a nawet regularnych szturmów miejscowych garnizonów.
![Odwet chłopów, grafika Jakuba Callota z cyklu „Okropności wojny”, stworzonego przez artystę w latach 1632–1633 pod wpływem własnych doświadczeń](https://hrabiatytus.pl/wp-content/uploads/2018/11/Les_misères_et_les_malheurs_de_la_guerre_-_17_-_La_revanche_des_paysans-800x376.png.webp)
Atrakcyjnymi celami ataków dla walczących stron były kościoły i duchowni. Różnice religijne były wystarczającym usprawiedliwieniem dla rabunku cennych szat lub naczyń liturgicznych wykonanych z cennych kruszców. Nie cofano się także przed porywaniem znaczniejszych hierarchów dla okupu. W jednej wiosce niedaleko Lipska protestancki pastor Freund szacował swoje straty z lat 1631–1637 na 5 tys. reichstalerów (srebrnej monety niemieckiej).
Głód cywilów i żołnierzy
Trudno się dziwić, że żołnierze rabowali gospodarstwa i kościoły. Służący w armii szwedzkiej sir James Turner zauważył, że mimo prób scentralizowania logistyki i transportu zaopatrzenie wojsk było fatalne. Rozwinięcie finansowej kontroli nad okupowanymi terenami zajęło Gustawowi Adolfowi dwa lata. Teoretycznie racje żywnościowe zostały ustalone w rozsądnej wysokości, w rzeczywistości ledwie zaspokajały one potrzeby mężczyzn podczas marszu.
![Maruderzy, obraz Sebastiaena Vrancxa](https://hrabiatytus.pl/wp-content/uploads/2018/11/1647_Vrancx_Marauding_soldiers_anagoria-800x485.jpg.webp)
Dzienny przydział chleba nie raz musiał wystarczyć na cały tydzień. Dostawy były wiecznie niewystarczające i wysoce nieprzewidywalne. Do tego dochodziły fatalne warunki marszowe oraz obozowe. Thomas Raymond, opowiadający o swojej służbie w wojnie trzydziestoletniej, wspominał, że jego pościelą był kawałek namiotu wypełnionego słomą, a „poduszką” zlepek gałęzi. Żołnierze znajdowali się na łasce żywiołów, byli ciągle zmęczeni, głodni, mokrzy, zmarznięci, brudni, a w ich ubraniach gnieździły się insekty. W czasie relokacji wojsk cesarskich w 1644 roku z Holsztynu do Czech marsz ukończył zaledwie 1 tys. z 18 tys. żołnierzy (!).
W 1623 roku pojawiły się pierwsze wzmianki o masowym głodzie w Palatynacie oraz Brunszwiku. W latach trzydziestych powszechny głód występował na Pomorzu Przednim, Brandenburgii, Saksonii oraz w Czechach. Crowne wspominał, że podobna sytuacja panowała także w Nadrenii, zwłaszcza po interwencji Francji.
![Żebracy i umierający, grafika Jakuba Callota z cykl „Okropności wojny”](https://hrabiatytus.pl/wp-content/uploads/2018/11/Les_misères_et_les_malheurs_de_la_guerre_-_16_-_Les_mendiants_et_les_mourants-800x379.png.webp)
Anglik widział martwych ludzi z trawą w ustach. W Rudesheim koło Moguncji „biedni nieszczęśnicy byli tak głodni, że walczyli ze sobą o jedzenie”. W samej Moguncji „biedacy tak gwałtownie walczyli o jedzenie z naszego statku, że niektórzy z nich potopili się w Renie”. Później, będąc w Neustadt an der Aisch w Bawarii, Crowne notował, że „musiało być pięknym miastem, choć teraz leży w gruzach z wieloma spalonymi domami”. Tutaj, widząc nędzę dzieci umierających z głodu, pamiętnikarz polecił wydać im żywność. „Nieszczęśnicy leżący na gnojach, prawie zagłodzeni na śmierć, byli ledwo zdolni czołgać się, aby otrzymać jałmużnę”.
Oblężenia i grabieże miast
Miasta były często oblegane oraz przechodziły z rąk do rąk. Najczęściej zdobywano je szturmem po wcześniejszym zniszczeniu fortyfikacji artylerią, z wykorzystaniem bombardowań przez ciężkie moździerze. Miejscowości, które nie zdecydowały się na honorową kapitulację, kończyły tragicznie.
![Oblężenie Budziszyna w 1620 r. (grafika autorstwa Matthäusa Meriana)](https://hrabiatytus.pl/wp-content/uploads/2018/11/Bautzen-nach1620-Merian-800x550.jpg.webp)
W 1631 roku wojska cesarskie dowodzone przez Johana von Tilly’ego zdobyły po szturmie Magdeburg i wymordowały w nim aż 25 tys. ludzi. Mieszkaniec miasta, Otto von Guericke, stwierdził, że gdy cywilom zabrakło rzeczy do oddania żołnierzom, zaczęli oni bić, straszyć i grozić śmiercią przez powieszenie lub rozstrzelanie. Te okrutne wydarzenia cynicznie skomentował jeden z dowódców cesarskich Gottfried zu Pappenheim: „pewne jest, że od czasu zagłady Jerozolimy [1099] nie widziano tak strasznej kary bożej. Wszyscy nasi żołnierze stali się bogaci. Bóg jest z nami”.
W 1632 roku, w czasie nieudanego oblężenia przez Szwedów potężnie ufortyfikowanej Norymbergi, zginęło łącznie 40 tys. ludzi po obu stronach, w dużej mierze w wyniku głodu, tyfusu i szkorbutu. Tragicznie zakończyły się także walki o Augsburg z lat 1634–1635. Podczas sześciomiesięcznego oblężenia miasta przez wojska cesarskie populacja zmniejszyła się z 70 tys. do 16 tys. osób. Szacuje się, że w czasie oblężenia przez Hiszpanów Bredy w 1625 roku zginęło 8 tys. ludzi, choć miasto uniknęło mordów i spalenia ze względu na dotrzymanie warunków kapitulacji.
![Hieronymus Benno Bayer, Hans Jörg Zeiser – Oblężenie Brna (obraz ze zbiorów Muzeum Miasta Brna – Zamek Špilberk)](https://hrabiatytus.pl/wp-content/uploads/2018/11/Veduta_z_obléhání_Brna_Švédy_v_roce_1645-800x600.jpg.webp)
Szczególnie krwawa była inwazja wojsk szwedzko-saskich na Czechy w 1634 roku. Wojska kolacji antyhabsburskiej siały terror w miastach i miasteczkach, zabijając wielu cywilów. Szczególną rolę w tej pacyfikacji odegrali dowódcy: Johan Banér, Lennart Torstenson i Count Hans Christoff von Königsmarck.
Wiele czeskich miast, które stawiły opór najeźdźcom, zostało doszczętnie zniszczonych, a ich ludność wymordowana w masowych rzeziach. Podczas oblegania Rokycan (kraj pilzneński) w 1639 roku jeden ze świadków notował, że żołnierze:
okrutnie zamordowali wiele osób, bili tych, którzy próbowali gasić ogień, zrywali z nich ubrania i nagich wyganiali z miasta, tak że nie został nikt, kto mógłby uratować dobytek. Miasto zostało wypalone do gruntu, ludzie uciekali z niego jak dzikie zwierzęta, nie wiedząc, dokąd biec ani gdzie znaleźć schronienie. Wszędzie było czuć jedynie strach i terror, który mieszał się z lamentem kobiet, płaczących za swoimi dziećmi i dzieci szukających matek.
![Oblężenie Pragi w 1648 r. (grafika z 1663 r., ze zbiorów Skokloster Castle)](https://hrabiatytus.pl/wp-content/uploads/2018/11/Slaget_vid_Prag_1648_ur__Theatri_Europæi...__1663_-_Skoklosters_slott_-_99875-800x421.png.webp)
W ten sposób Szwedzi chcieli rzucić strach na cały region. Plądrując Czechy w latach 1634–1639, doprowadzili do długookresowego upośledzenia tamtejszego społeczeństwa pod względem ekonomicznym oraz demograficznym. Ucierpiały zwłaszcza okolice Pragi oraz Wrocławia, w którym pod koniec wojny została zablokowana szwedzka załoga – w rezultacie zmarła połowa ludności miasta (15 tys. osób).
Szwedzi postępowali podobnie w całej Rzeszy. Nawet te miasteczka, które zdecydowały się na otwarcie bram przed najeźdźcami nie mogły liczyć na taryfę ulgową. Oficerowie często pozwalali na masowe grabieże, podczas których dochodziło do rozbojów z zabójstwem. Również w czasie „pokojowej” okupacji Szwedzi dopuszczali się morderstw. Stacjonując w 1632 roku w Landsburgu nad Lechem zabili 30 osób, w Weiden 7 ludzi, w Bayreuth 40, a w Monheim 13.
Przyjmuje się, że wojska szwedzkie mogły zniszczyć 1/3 miast w cesarstwie i 20 tys. wsi. Już wówczas Szwedzi na masową skalę grabili dobra kultury. Po zajęciu w 1632 roku Monachium Gustaw Adolf kazał wywieźć do Sztokholmu tamtejszą kolekcją obrazów książąt bawarskich, w której znajdowały się dzieła takich artystów, jak Dürer, Holbein czy Cranach. W 1648 roku królowa Krystyna rozkazała zabrać z Pragi cesarskie kolekcje malarstwa, rzeźby i bibliotekę.
![Grafika Jakuba Callota z cykl „Okropności wojny”](https://hrabiatytus.pl/wp-content/uploads/2018/11/The_Hanging_by_Jacques_Callot-800x353.jpg.webp)
Wojna trzydziestoletnia – stuletnie skutki
Szacuje się, że wojna trzydziestoletnia mogła pochłonąć 6 mln mieszkańców Rzeszy. Ogólna redukcja populacji w państwach niemieckich wynosiła zazwyczaj od 25% do 40%, ale w niektórych regionach straty demograficzne były znacznie wyższe. Ogółem liczba mężczyzn zmniejszyła się o prawie połowę. Miało to ogromny wpływ na pozycję Cesarstwa w kolejnym stuleciu, przyczyniając się do jego dalszych podziałów politycznych. Niektóre miasta i miasteczka potrzebowały 100 lat, aby powrócić do stanu sprzed konfliktu. Zniszczenia w Rzeszy nie pozostały także bez wpływu na gospodarkę całej Europy.
Bibliografia
- Joseph Berg, De iniustitia belli: Violence Against Civilians in the Thirty Years War, Loyola Marymount University Los Angeles, 2016, Honors Thesis, [w:] The Digital Scholarship Repository at Loyola Marymount University and Loyola Law School, 29 lipca 2016 [dostęp: 1 października 2018], <http://digitalcommons.lmu.edu/honors-thesis/115>.
- Jan Kilian, Military Violence in Towns During the Thirty Years’ War – The Czech and central European context, „Studia Historica Nitriensia”, Vol. 22 (2018), s. 79–103.
- Stephen Lee, The Thirty Years’ War, Routledge, London and New York 1991.
- Bogdan Mucha, Apogeum śmierci, czyli Wojna trzydziestoletnia 1618-48 w okolicach Żarowa i jej autorzy, [w:] Żarowska Izba Historyczna. Historia – Tajemnice – Odkrycia, 9 marca 2016 [dostęp: 1 października 2018], <http://www.izba.centrum.zarow.pl/artykuly/493-apogeum-smierci-czyli-wojna-trzydziestoletnia-1618-48-w-okolicach-zarowa-i-jej-autorzy>.
- Geoffrey Parker, Crisis and Catastrophe: The Global Crisis of the Seventeenth Century Reconsidered, „The American Historical Review”, Vol. 113, No. 4 (October 2008), s. 1053–1079.
- Tenże, The Thirty Years’ War, Routledge, London and New York 1997.
- Michael Roberts, Gustavus Adolphus. A History of Sweden 1611–1632, vol. 2, Longman, London 1958.
- Francis Springwell, Connoisseur and diplomat: the Earl of Arundel’s embassy to Germany in 1636 as recounted in William Crowne’s diary, the Earl’s letters and other contemporary sources with a catalogue of the topographical drawings, Maggs Bros, London 1963, 54–135.
- Peter Wilson, The Thirty Years War: Europe’s Tragedy, Harvard University Press, Cambridge 2009.Zbigniew Wójcik, Historia powszechna. Wiek XVI–XVII, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1983.
Protestancki ksiądz to nie pasterz tylko pastor!
W przedostatnim akapicie powinno być: „… Gustaw Adolf kazał wywieźć do Sztokholmu …” a nie „wywieść” – to są 2 czasowniki o zupełnie różnym znaczeniu.
Oczywiście ma Pan rację, bardzo przepraszamy za głupi błąd (który został już poprawiony) i dziękujemy za zwrócenie uwagi.
Kiedy ten artykul byl publikowany bo nie moge znalezc
Data publikacji znajduje się zaraz pod tytułem. 🙂